Elias, Hendrik

Jeugd in Vilvoorde

Elias was de oudste in een gezin van zeven. Hij groeide op in Vilvoorde, waar zijn vader postbediende was. Hij volgde er de Grieks-Latijnse humaniora aan het bisschoppelijk Collège de Notre Dame du Bon Espoir. Zijn vader keek op naar de Franse taal en hoewel thuis Nederlands gesproken werd, sprak hij met zijn zoon zoveel mogelijk Frans.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer werd vader Elias nochtans activist Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer , waardoor hij een promotie tot bureeloverste kreeg in het door de activisten en de bezetter gesplitste ministerie van posterijen. Bij de bevrijding werd hij aangehouden en een korte tijd opgesloten. Hij werd afgezet en vond pas na negen maanden opnieuw een bescheiden job. Elias noemde deze moeilijke tijd beslissend voor zijn leven. Hij werd een emotionele anti-belgicist.

Opleiding tot historicus

In november 1919 ging hij mede door invloed van de diocesane inspecteur E.H. van Langendonck geschiedenis studeren aan de Katholieke Universiteit Leuven (KULeuven). Hij haalde uitstekende resultaten (vier keer de grootste onderscheiding), zodat hij in aanmerking kwam voor een studielening van de Universitaire Stichting. Hij maakte een proefschrift over Kerk en Staat in de Zuidelijke Nederlanden onder de aartshertogen Albrecht en Isabella onder leiding van professor Alfred Cauchie.

Gedreven door een flamingantisch engagement ging zijn ambitie veel verder dan de Spaanse Nederlanden. In december 1921 stichtte hij mee een Vlaamsch Historisch Genootschap, een door de universiteit erkende studiekring onder het voorzitterschap van professor Leo van der Essen. Rond dezelfde tijd reageerde hij in De Standaard De Standaard (1914-)
Het eerste nummer van het dagblad De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was gedurende vele decennia hét blad bij uitstek van de katholieke Vlaamse beweging in al haar varian... Lees meer (onder meer 7 november) op een oproep van Lodewijk Dosfel Dosfel, Lodewijk
Lodewijk Dosfel (1881–1925) was een jurist die in de Vlaamse beweging bekendheid verwierf door zijn engagement in de Vlaamse katholieke studentenbeweging en in de campagne voor Vlaamse ta... Lees meer tot het redigeren van een 'ware' geschiedenis van de Nederlanden die uitsluitsel kon bieden over de politieke toekomst van Vlaanderen en die een antwoord kon bieden op de Belgische visie van Henri Pirenne Pirenne, Henri
Henri Pirenne (1862-1935) was een van de invloedrijkste Belgische historici uit de 20ste eeuw. Zijn werk, met name zijn zevendelige Histoire de Belgique, reflecteerde een Belgisch-nationa... Lees meer . Elias meende dat daarvoor eerst nieuw onderzoek vereist was en bepleitte de oprichting van een Vlaamsch Geschiedkundig Tijdschrift.

Op de Vlaamse Filologencongressen Vlaamse Filologencongressen
De Vlaamse Filologencongressen werden van 1910 tot 1983 om de twee jaar gehouden in een Vlaamse stad. Doel was de stimulering van het Vlaamse wetenschappelijke leven. Lees meer van 1922 (Brugge) en 1923 (Antwerpen) sprak hij over deze plannen en in het weekblad Vlaanderen Vlaanderen (1922-1933)
Vlaanderen was een radicaal Vlaams-nationalistisch weekblad dat verscheen tussen 1922 en 1933. Het stond voor het grootste deel onder leiding van Robrecht de Smet en Josué de Decker. Het ... Lees meer (1922-1933) onderstreepte hij de noodzaak om een Vlaamse historische school te vormen die onafhankelijk stond van Pirenne. Er kwam niets van terecht, mede doordat Elias' academische carrière gedwarsboomd werd. Cauchie had hem een benoeming aan het Istituto Storico Belga te Rome beloofd. Door het voortijdige overlijden van Cauchie ging dit niet door. Zo werd Elias in september 1923 leraar ad interim aan het atheneum te Brugge (Waalse sectie).

Tegen Mussolini’s fascisme

In Vlaanderen schreef hij tot einde 1924 een historische kroniek. Hij becommentarieerde het werk van de Nederlandse historicus Pieter Geyl Geyl, Pieter
Pieter Geyl (1887–1966) was een Nederlandse historicus met uitgesproken Groot-Nederlandse opvattingen, die een belangrijke rol speelde in het Vlaams-nationalisme tijdens het interbellum.... Lees meer als een voorbeeld voor de Vlaamse historici en wees op ‘het machtige middel der geschiedenis’ dat moest worden aangewend om de Vlaamse strijd te legitimeren.

In 1924 behaalde Elias voor de Centrale Examencommissie de graad van kandidaat in de rechten met het perspectief een leerstoel in de rechtsgeschiedenis aan de KULeuven te verwerven. In 1925 werd hij laureaat in de Reisbeurzenwedstrijd van de staat. Hij werkte negen maanden in Rome in de Vaticaanse archieven en korte perioden in Luxemburg, Parijs en Bonn waar hij aan de universiteit de methodes van de Duitse seminaries bestudeerde. Tijdens zijn Italiaans studieverblijf ontwikkelde Elias een afkeer van het fascisme. Het kwam onder meer tot uiting in een artikel, juli 1928, in het Internationaal tijdschrift voor Vredesvraagstukken Les Nouveaux Jours – De Nieuwe Dag en in een artikel in Jong Dietschland Jong Dietschland (1926-1933)
Jong Dietschland (1926-1933) was een radicaal Vlaamsgezind en Groot-Nederlands weekblad met veel interesse voor kunst en literatuur en met aandacht voor de Nieuwe Orde-stromingen. Het bla... Lees meer (januari 1929).

Hendrik Elias op 24-jarige leeftijd. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhph15403)

Geen professoraat wegens Vlaams-nationalisme

Deze afwijzing van het Italiaanse fascisme heeft zonder twijfel zijn houding bepaald in het Vlaams-nationalisme dat op dat moment getekend werd door fundamentele debatten over staat en maatschappij. Elias was inmiddels in januari 1928 naar België teruggekeerd. Hij werd leraar aan het atheneum te Gent (Waalse sectie). Hij zette aan de Rijksuniversiteit Gent zijn opleiding in de rechten voort en promoveerde er in 1929 tot doctor in de rechten.

Rond die tijd werd hij door Léon van der Essen Van der Essen, Léon
De Leuvense hoogleraar geschiedenis Léon van der Essen (1883-1963) was tijdens zijn studietijd Vlaamsgezind, ontwikkelde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog tot een Belgische ‘patriottard... Lees meer als kandidaat voorgedragen voor een leerstoel moderne geschiedenis en rechtsgeschiedenis aan de Vlaamse Leergangen te Leuven. Hij weigerde een verklaring te ondertekenen waarin hij volgzaamheid ten opzichte van de academische overheid beloofde omdat dit volgens Elias afbreuk zou doen aan zijn Vlaams-nationalistische overtuiging. In een brief aan de academische overheid verwees hij naar een vroegere uitspraak van Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer , waarin die verklaarde voor Vlaanderen te zullen kiezen mocht hij tot het besef komen dat er een onverzoenlijkheid was tussen België en Vlaanderen. Tot dat besef was Elias gekomen. Het kostte hem een professoraat. Ondanks protest van Vlaamsgezinde studenten werd hij niet benoemd. Ook in Gent had hij in 1926 naast een benoeming gegrepen. De droom van een academische loopbaan smeulde nog steeds. In de lente van 1931, toen hij de laatste hand legde aan zijn eerste boek Kerk en Staat in de Zuidelijke Nederlanden hoopte hij nog op een nieuw studieverblijf aan het Historisch Instituut te Rome.

Advocaat en politicus

Nog datzelfde jaar nam hij ontslag als leraar om advocaat te worden. Elias had beslist in de actieve politiek te treden. Hij nam de leiding van het zieltogende partijpolitieke Vlaams-nationalisme in het arrondissement Gent. Door een akkoord met de populaire familie De Lille uit het arrondissement Eeklo behaalde hij bij de parlementsverkiezingen in 1932 met 10,2% een verdriedubbeling van de stemmen. Elias werd als lijsttrekker verkozen in de Kamer. Hij behaalde 424 voorkeurstemmen. Jozef de Lille De Lille, Jozef
Jozef de Lille (1896-1985) was een Vlaams-nationalistisch politicus en Kamerlid (1932-1940) voor de Vlaamsch Nationale Volkspartij en het Vlaamsch Nationaal Blok, de kieslijst van het Vla... Lees meer had er op de tweede plaats meer dan 7000 gehaald.

Het kersverse Kamerlid wilde onmiddellijk een nationale rol spelen. Al einde 1930 had hij een oproep gelanceerd om een eengemaakte Vlaams-nationalistische partij Vlaams-nationalistische partijen
Het partijpolitieke Vlaams-nationalisme brak door in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en streefde een verregaande of volledige staatkundige verzelfstandiging van Vlaanderen na. De b... Lees meer te vormen die de aan ideologische verdeeldheid te gronde gegane Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer moest vervangen. De stichting van het Verdinaso Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer in 1931 was de impuls om van start te gaan met de Vlaamsch Nationale Volkspartij Vlaamsch Nationale Volkspartij
Vlaams-nationalistische partij (1930-1933) opgericht op initiatief van Hendrik Elias en opgegaan in het Vlaamsch Nationaal Verbond. Lees meer (VNVP). In de statuten van november 1931 werd Elias vermeld als secretaris. In werkelijkheid was hij de drijvende kracht. Hij schreef een beginselverklaring waarin hij het democratische karakter van de VNVP beklemtoonde tegen de ‘ontaarding’ van het ‘fascistisch nationalisme’. De VNVP ging uit van de ‘etnische eenheid van het Nederlandse en het Vlaamse volk’, maar stelde als onmiddellijk doel de herinrichting van België tot een federatieve staat Vlaanderen-Wallonië.

Tegen het Belgisch partijwezen

Deze opvattingen maakten geen kans in een Vlaams-nationalisme dat steeds meer in de ban van het fascisme kwam en/of het Dietse Diets
Het woord ‘Diets’ stamt uit het Middelnederlands. In de context van de Vlaamse beweging dook deze term voor het eerst op in de loop van de 19de eeuw, meestal als equivalent voor Nederlan... Lees meer conditio sine qua non. De VNVP raakte niet van de grond. In het weekblad Vlaanderen werd Elias inmiddels gedoodverfd als een neo-belgicist. Hij werkte sedert 1929 nochtans samen met Geyl Geyl, Pieter
Pieter Geyl (1887–1966) was een Nederlandse historicus met uitgesproken Groot-Nederlandse opvattingen, die een belangrijke rol speelde in het Vlaams-nationalisme tijdens het interbellum.... Lees meer in een mislukte poging om een reeks ‘Bijdragen tot de Geschiedenis van de Vlaamse Beweging’ op te zetten.

Elias' essay Onze wording tot natie: Inleiding tot de Geschiedenis van de Vlaamsche Beweging (1932) was als inleiding op de reeks bedoeld. Hij betoogde dat de Vlaamse beweging een nationaal gevoel had opgewekt dat ontaard was door zich aan te passen aan het Belgische partijwezen en zich te verengen tot een cultuurflamingantisme. Pas in het activisme had de beweging terug aangeknoopt met zijn oorspronkelijke doel, namelijk de vestiging van Vlaanderens zelfstandigheid die terugging op de Nederlanden in de 16de eeuw, terwijl het Vlaams-belgicisme een voortzetting was van de ontaarding.

Gouwleider in het Vlaamsch Nationaal Verbond

Zo zaaide Elias mee de opvattingen die aan de basis lagen van het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV), een nieuwe Vlaams-nationalistische eenheidspartij die in oktober 1933 ontstond. Het VNV had succes, omdat het brak met het democratische partijwezen en de Dietse volksstaat als politiek einddoel naar voren schoof. Elias werd gouwleider voor Oost-Vlaanderen en trad in de Hoofdraad van het VNV, ondanks het feit dat hij grote bezwaren maakte tegen de radicale uitgangspunten. Hij rekende erop het VNV spoedig in een meer gematigd spoor te brengen.

Op 12 november 1933 publiceerde Elias in de Vlaams-nationalistische weekbladpers een opgemerkt artikel onder de titel ‘Voor de organische democratie’. Hij bepleitte het behoud van de burgerlijke vrijheden, ‘volkscontrole’ over de regering en tegelijk voor de vervanging van ‘een ontaard en machteloos geworden parlementair stelsel’ door een corporatief bestel dat partij- en klassenstrijd zou doen verdwijnen (zie Corporatisme Corporatisme
Het corporatisme was in het interbellum, vooral in de crisisjaren 1930, een wijdverspreid, maar tegelijk vaag alternatief maatschappelijk en politiek model. Na de Tweede Wereldoorlog zou ... Lees meer ). Deze halfslachtige opvattingen werden bestreden door fascistisch-gezinde VNV'ers zoals Reimond Tollenaere Tollenaere, Reimond
Reimond Tollenaere (1909-1942) was een Vlaams-nationalistisch studentenleider in Gent en politicus in het VNV. Hij was parlementair (1936-1942) en propagandaleider. Hij stuurde het VNV in... Lees meer . VNV-leider Staf de Clercq De Clercq, Staf
Staf de Clercq (1884-1942) was een Vlaams-nationalistische politicus, die zijn politieke carrière begon als kamerlid voor de Frontpartij. Hij staat vooral bekend als stichter en eerste l... Lees meer trachtte een middenweg te vinden. Elias eiste dat op de Vlaamsch Nationale Landdag Vlaams Nationale Landdagen
De Vlaams Nationale Landdagen waren Vlaams-nationalistische manifestaties, meestal in open lucht, tijdens het interbellum georganiseerd door Staf de Clercq in Kester en later door het VNV... Lees meer van 1934 klaarheid zou komen.

Verkiezingsaffiche van de Vlaamsch Nationale Volkspartij (VNVP) voor de parlementsverkiezingen van 1932. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhps8035)

Gecensureerde ideoloog van het VNV

De Clercq gaf hem de opdracht zijn rede te schrijven. Op de landdag hoorde Elias hoe De Clercq een organische Dietse volksstaat waarin geen plaats was voor dictatuur als het ideaal van het VNV voorstelde. De Clercq had door enkele passages toe te voegen de essentie van Elias' tekst veranderd. Dit scenario zou zich de volgende jaren herhalen, waarbij het niet zo duidelijk is op welke punten precies De Clercq Elias' teksten veranderde. Veel meer dan het maatschappijmodel dat het VNV nastreefde, lijkt de Dietse scherpslijperij een twistpunt te zijn geweest. Begin 1935 kreeg Elias de opdracht een uitgewerkt programma te schrijven. Zijn tekst werd besproken in de VNV-leiding en op verscheidene belangrijke punten gewijzigd. Elias nam daarop ontslag uit al zijn functies, waarop De Clercq ermee dreigde het VNV te ontbinden. Elias bond in. Zijn tekst werd in mei 1935 naamloos gepubliceerd onder de titel De Dietsche Volksstaat.

Groeiend politiek isolement van het VNV

Na de verkiezingsoverwinning van het VNV in 1936, waarin Elias als lijsttrekker in het arrondissement Gent-Eeklo herkozen werd (1197 voorkeurstemmen), was hij in de VNV-leiding een van de architecten van de concentratiepolitiek. Samenwerking met Vlaamgezinde en rechtse krachten moest het VNV uit het politieke isolement halen. Daarvoor was een matiging van het VNV-programma in federalistische Federalisme
Sinds het begin van de 20ste eeuw behoort federalisme tot het programma van eerst de Waalse en vervolgens ook de Vlaamse beweging. Vanaf 1970 is de transformatie van België van unitaire t... Lees meer zin noodzakelijk.

In juli 1936 trad Elias toe tot het leidingcomité van de Vlaamsche Concentratie Vlaamsche Concentratie
Vlaamsche Concentratie (1935-±1940) was de naam voor de idee en de beweging die streefde naar de hergroepering van alle katholieke Vlamingen. Lees meer . In september 1936 onderhandelde hij het politieke akkoord tussen Rex Rex
Rex was een Belgische politieke partij (1935-1940) en een collaboratiebeweging in Franstalig België (1940-1944). Lees meer en het VNV en op 8 december 1936 ondertekende hij het Beginselakkoord Beginselakkoord KVV-VNV
Het beginselakkoord KVV-VNV werd ondertekend door vertegenwoordigers van de Katholieke Vlaamsche Volkspartij (KVV) en het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) op 8 december 1936. Het moest ee... Lees meer met de Katholieke Vlaamsche Volkspartij (KVV). Mede onder zijn druk aanvaardde de VNV-leiding het concept van 'zelfregering' als tussenstap naar de Dietse volksstaat. Hij kon evenwel niet verhinderen dat De Clercq het Dietse opbod speelde om de implementatie van het akkoord met de KVV onmogelijk te maken. Al op de landdag van 1936 was hij afwezig gebleven uit protest tegen de Dietse scherpslijperij.

Het nieuwe in maart verschenen VNV-programma, in druk gegeven als brochure onder de titel Hier is het Vlaamsch Nationaal Verbond: doelstellingen en programma, opgesteld door Elias, verklaarde dat de weg naar Dietsland over de zelfregering ging. Intern pleitte Elias er tevergeefs voor de zelfregering tot het sluitstuk van de VNV-politiek te maken. Zo verzeilde het VNV opnieuw in een politiek isolement, ook omdat het volgehouden rechts-revolutionaire discours tegenstanders de gelegenheid gaf het VNV voor te stellen als een bondgenoot van het fascisme.

Dit isolement nam nog toe na de verkiezingen van 1939, waarin Elias als lijsttrekker in het arrondissement in Gent-Eeklo voor de derde maal gekozen werd in de Kamer en zijn persoonlijke populariteit zag stijgen tot 1614 voorkeurstemmen. Zijn negen jaar activiteit in de Kamer beperkten zich tot de jaarlijkse bespreking van de rijksbegroting, tussenkomsten bij de behandeling van financiële wetsontwerpen en naar aanleiding van regeringsverklaringen. Net voor de verkiezingen van 1936 diende hij een wetsontwerp in om de grootwarenhuizen aan banden te leggen. In 1936 interpelleerde hij over de politiek van de regering tegen het VNV (uitgegeven in een brochure: De regering verklaart ons de oorlog! Het VNV antwoordt), in 1938 en 1939 over het niet-naleven van de taalwetgeving Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer en de acties van Flor Grammens Grammens, Flor
Onderwijzer Flor Grammens (1899-1985) verwierf tijdens zijn leven grote bekendheid door zijn herhaalde en soms spectaculaire acties tegen de schendingen van de taalwetgeving. Lees meer .

Hendrik Elias en Reimond Tollenaere links achter Staf de Clercq tijdens de vierde landdag van het VNV, Gent, 1938. (ADVN, VFA879)

Geen tweede activisme

Op het gebied van de buitenlandse politiek van het VNV heeft Elias geen eersterangsrol gespeeld. Op dit terrein schreef De Clercq zelf zijn redevoeringen. Elias onderschreef de officiële lijn van het VNV die de neutraliteitspolitiek steunde, maar tegelijk uitgesproken Duitsvriendelijk was.

In 1939 wimpelde hij een uitnodiging van de Duitse ambassade af om als speciale gast deel te nemen aan de NSDAP- Reichsparteitag te Nürnberg. Bij de geheime contacten tussen De Clercq en Duitse organisaties speelde Elias geen rol. Hij heeft evenmin een actieve rol gespeeld in de machtsstrijd rond Volk en Staat waarbij de nazi-gezinde hoofdredacteur aan de kant werd geschoven. Wel ging hij in 1939 in opdracht van De Clercq naar Berlijn om de aandelen van de krant te kopen van het Duitse Propagandaministerium. Ook in de Militaire Organisatie Militaire Organisatie
De Militaire Organisatie (MO) werd opgericht door Staf de Clercq, leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV), tijdens de mobilisatie na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (193... Lees meer (MO) van De Clercq speelde Elias geen rol, al ontmoette hij in april 1940 de Abwehr-agent Fritz Scheuermann.

Hij werd in de meidagen niet opgepakt door de Belgische Veiligheid, al stond zijn naam aanvankelijk wel op de lijst op te pakken staatsgevaarlijke elementen. Op 14 mei 1940 was hij op de vergadering in het parlement waar de aanwezige verkozenen van het VNV het parool ‘geen tweede activisme’ onderschreven.

Meegezogen in de collaboratie

Bij de capitulatie was Elias in Gent. Daags voordien werd hij al benaderd door de Abwehr en op 30 mei 1940 nam hij deel aan een bijeenkomst waarop de Abwehr het VNV om medewerking verzocht in de strijd tegen sabotage. Elias beweerde na de oorlog hier niet te zijn op ingegaan. Maar toen hij op 14 mei in Gent een vergadering belegde om het lokale VNV-kader in te lichten over het parool ‘geen tweede activisme’ werd hij geconfronteerd met de collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer bereidheid van zijn volgelingen en met het feit dat de samenwerking de facto al was begonnen, onder meer door de inzet van VNV'ers als vertrouwensmannen op strategisch belangrijke posten. Elias, die zichzelf als 'de nummer twee' van het VNV beschouwde, stelde dat de basis de leiding voorbijholde.

Over zijn precieze houding legde hij na de oorlog vage verklaringen af. Het is een feit dat De Clercq zijn nummer twee aan de kant liet toen hij op 3 juni 1940 de top van het Militaire Bestuur ontmoette en er de volledige medewerking van zijn beweging aanbood. Het is evenzeer een feit dat Elias zoals andere als gematigd beschouwde top-VNV'ers druk gesolliciteerd werd door leden van het Belgische establishment die het VNV wilden binden aan een aanwezigheidspolitiek rond Leopold III van Saksen-Coburg, Leopold III
Leopold III (1901-1983) werd aan de vooravond van en tijdens de Tweede Wereldoorlog het boegbeeld van een autoritaire stroming in de Belgische politiek. Zijn controversiële houding en mee... Lees meer . Elias verdedigde tijdens deze gesprekken met onder meer Maurice Lippens Lippens, Maurice
Graaf Maurice Lippens (1875-1956) was een Belgisch liberaal politicus, senator voor het arrondissement Gent-Eeklo en minister van onderwijs. Lees meer , Robert Capelle en Hendrik de Man De Man, Hendrik
Lees meer het officiële Groot-Nederlandse standpunt van zijn partij.

Zonder voorwaarden

Op 28 juli 1940 verklaarde Elias op een VNV-bijeenkomst te Hasselt dat ‘het Vlaamse volk door de mond van het VNV zal spreken’. In augustus en september 1940 trad hij op als spreker in de campagne van de Volksbeweging waarmee het VNV zich probeerde te verruimen. Elias beweerde niet betrokken te zijn bij de voorbereiding van de zeer belangrijke redevoering die De Clercq uitsprak op 10 november 1940 waarin de VNV-leider zijn beweging voorbehoudsloos aan de politiek van Adolf Hitler onderwierp, een keuze waarvan hij beweerde reeds tijdens de Achttiendaagse Veldtocht te hebben blijk gegeven door de MO ten dienste van het Duitse leger te stellen. Elias beschouwde De Clercqs demarche als een zware politieke fout omdat ze de samenwerking met Belgische collaboratiegroepen hypothekeerde, een effect dat de VNV-leider precies nastreefde. Elias ondertekende wel mee een memorandum dat in december 1940 door De Clercq en enkele top-VNV'ers aan Hitler werd gericht en dat de uitgangspunten van de 10 november-rede bevatte. Kan er enige twijfel bestaan over Elias' houding binnenskamers, naar buiten uit onderschreef hij de vereenzelviging van het VNV met de nationaalsocialistische bezetter.

Niet langer nummer twee

Elias lijkt de evolutie van het VNV tussen mei en het einde van 1940 te hebben ondergaan en zijn 'nummer twee'-status niet te hebben waargemaakt. Betekenisvol is dat hij in die turbulente periode de tijd vond om zijn boek Priester Daens en de Christene Volkspartij te schrijven. Betekenisvol is evenzeer dat hij op 30 december 1940 de post aanvaardde van commissaris-burgemeester van de stad Gent, nadat hij nochtans in eerste instantie had geweigerd. Het lijkt erop dat Elias er zich bij neerlegde niet langer de nummer twee van het VNV te zijn. De radicale Tollenaere bekleedde voortaan die positie. Hij was het die met De Clercq de politiek uitstippelde die moest leiden tot de erkenning van het VNV als nationaalsocialistische eenheidspartij en dus de uitschakeling van de concurrentiële Vlaamse SS.

Elias was niet betrokken bij de demarches en onderhandelingen die onder meer leidden tot het aanbod een kustwachteenheid met VNV'ers op te richten (maart 1941) en het bevel tot werving voor de Waffen-SS (april 1941). Hij was opgemerkt afwezig op de persconferentie, 10 mei 1941, waarop de oprichting van de Eenheidsbeweging-VNV werd afgekondigd, omdat hij vond dat het VNV te veel toegevingen had gedaan aan het Verdinaso en Rex-Vlaanderen om de fusie mogelijk te maken. Evenmin onderhandelde hij over de oprichting van het Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer na het uitbreken van de Duits- Sovjetrussische oorlog.

Naar buiten uit onderschreef Elias het beleid. Op 9 maart 1941 sprak hij in een rede te Antwerpen zijn vertrouwen uit in Duitsland, op 25 mei 1941 sprak hij in Gent naast de kersverse VNV'ers Pol le Roy Le Roy, Pol
Dichter Pol le Roy (1905-1983) speelde tot 1941 een prominente rol binnen het Verdinaso en engageerde zich vervolgens in de Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap. Na de oorlog werd hij v... Lees meer (Verdinaso) en Odiel Daem Daem, Odiel
Odiel Daem (1907-1956) was een Vlaams politicus en voorzitter van Rex-Vlaanderen van 1939 tot 1941. Na de oprichting van de Eenheidsbeweging-VNV werd hij benoemd tot schepen van Schone Ku... Lees meer (Rex-Vlaanderen), hij was aanwezig op de afscheidsplechtigheid bij het vertrek van de eerste vrijwilligers voor het oostfront op 6 augustus 1941 en trad nadien nog herhaaldelijk op op propagandameetings voor de werving.

Commissaris-burgemeester van Gent

Elias was door de bezetter als commissaris-burgemeester van Gent aangesteld omdat secretaris-generaal van binnenlandse zaken Jean Vossen zijn benoeming weigerde. Diens volgehouden verzet leidde tot zijn ontslag en dat van drie hoge ambtenaren en zo uiteindelijk tot de benoeming van Gerard Romsee Romsée, Gerard
Lees meer tot secretaris-generaal. Romsee 'regulariseerde' de benoeming van Elias op 21 augustus 1941.

Als burgemeester werkte Elias samen met sommige leden van het oude bestuur, onder wie schepen Edward Anseele (jr.). Anseele stapte op toen Elias' kabinetschefs Germain Lefever Lefever, Germain
Lees meer en August de Wilde De Wilde, August
Verzekeringsmakelaar August de Wilde (1902-1947) speelde vanaf het midden van de jaren 1920 een belangrijke rol in het Vlaams-nationalisme in Gent en omgeving, onder meer als schepen van ... Lees meer tot schepen werden benoemd. Ook het overgrote deel van aanwervingen en aanstellingen op het lagere echelon bestond uit VNV'ers. Elias voerde in 1942 de oprichting van Groot-Gent door. In het kamp van de collaboratie baarde zijn rede ter gelegenheid van de door het Gentse stadsbestuur in samenwerking met de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap
De Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap (DeVlag) (1935-1945) was vóór de Tweede Wereldoorlog een organisatie van Vlaamse en Duitse studenten. Tijdens de oorlog ontpopte de DeVlag zich ... Lees meer (DeVlag) georganiseerde Duits-Vlaamse cultuurdagen, 14 augustus 1941, opzien. Elias keerde zich tegen diegenen die ‘de Germaansche rijksgedachte zouden willen opbouwen tot een opslorping der Nederlanden in een kunstmatig Duits Rijk’.

Burgemeester Hendrik Elias op het Vlaams Nationaal Zangfeest in Brussel, 31 augustus 1941. Met aan zijn rechterzijde Victor Leemans en aan de andere zijde August Borms, Rob van Roosbroeck, Cyriel Verschaeve en Jef van de Wiele. (ADVN, VFAL122)

Tweede leider van het VNV

Rond die tijd verkeerde de VNV-leiding in een vertrouwenscrisis wegens het uitblijven van een Duitse erkenning als politieke monopoliehouder. In de Raad van Leiding wees Elias op het gevaar van een verduitsing en bepleitte een verzoening met elementen uit het Belgische kamp op basis van federalisme. De Clercq ging er niet op in en verklaarde op 27 september 1941 de inschakeling van Vlaanderen in het ‘complex der Germaanse volkeren’ tot het doel van het VNV. Een jaar later en reeds zwaar ziek, vroeg De Clercq of Elias bereid was de leiding over te nemen. Elias weigerde omdat hij niet verantwoordelijk wilde gesteld worden voor de gevolgde politiek.

Toen op 22 oktober 1942 De Clercq overleed, stelde de opvolgingskwestie zich opnieuw. Hoewel De Clercq geen aanwijzingen naliet, was iedereen in de Raad van Leiding het erover eens dat Elias de aanwezen persoon was. Elias vroeg bedenktijd, maar Romsée en Victor Leemans Leemans, Victor
Victor Leemans (1901-1971) was een politiek en sociaaleconomisch theoreticus, die het gedachtegoed van de revolutie van rechts introduceerde in de Vlaamse beweging. Tijdens de Tweede Were... Lees meer , de twee VNV'ers die een ambt van secretaris-generaal bekleedden, drongen aan op een onmiddellijke beslissing om elk manoeuvre van de SS te voorkomen. Zo trad hij op 23 oktober 1942 in functie als nieuwe leider van het VNV.

Een nieuwe koers?

Velen verwachtten dat Elias een nieuwe koers zou varen. Pas op 20 december 1942 richtte hij zich in een grote openbare redevoering tot zijn volgelingen. Hij vroeg de erkenning van de Vlamingen als volk, met een eigen bestuur in een toekomstige Germaanse statenbond. Op dat gebied trok hij het spoor van zijn voorganger verder.

Nieuw was dat de Groot-Nederlandse lotsbestemming een meer culturele inhoud kreeg en dat het behoud van de 'Belgische ruimte' met Vlamingen en Walen die Elias als geromaniseerde Germanen erkende, niet werd uitgesloten. Hiermee paste Elias zich aan aan de nieuwe situatie die ontstaan was doordat Rex-leider Léon Degrelle Degrelle, Léon
Léon Degrelle (1906-1994) was de leider van Rex, initieel een Belgische, extreemrechtse nationalistische beweging, nadien omgevormd tot partij, die na 1936 radicaliseerde in fascistische ... Lees meer de machtige steun van de SS had verworven. Nieuw was ook dat Elias het systeem van de secretarissen-generaal aanviel om aldus een beslissing ten gunste van het VNV af te dwingen. In de redevoeringen die hij begin 1943 hield in de Vlaamse provinciehoofdplaatsen bleef de aanval op de secretarissen-generaal achterwege omdat hij er door medestanders van overtuigd werd dat dit ook de vervanging van het Militaire Bestuur door een voor de SS gunstig Burgerlijk Bestuur zou betekenen.

Onderhandelen met de SS

Inmiddels had hij de zetbazen van zijn Groot-Duitse tegenstanders persoonlijk leren kennen. Op 30 oktober 1942 ontmoette hij voor het eerst Gottlob Berger Berger, Gottlob
Gottlob Berger (1896-1975) was een Duitse hoge SS-leider en president van de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap die een belangrijke rol speelde in de Volkstumspolitik tijdens de bezetti... Lees meer , de chef van het SS-Hauptamt en 'Präsident' van de DeVlag. Die beschouwde Elias als een gevaarlijk tegenstander. Hij gaf de opdracht aan de DeVlag-leider Jef van de Wiele Van de Wiele, Jef
Jef van de Wiele (1903-1979) was een leraar, schrijver en leider van de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap. Hij trad tijdens de Tweede Wereldoorlog in de culturele en politieke collabor... Lees meer zijn organisatie uit te bouwen tot een concurrent van het VNV op elk gebied. In de brochure Op zoek naar een vaderland (januari 1943) viel Van de Wiele het VNV rechtstreeks aan. Elias reageerde in een redevoering te Gent op 14 april 1943. Hij sprak weer onverholen over de Groot-Nederlandse staat, verklaarde zich tegenstander van elk annexionisme en waarschuwde de bezetter voor een verdeel-en-heers-politiek. Voorts sprak hij over de ‘ontwikkeling van het nationaal- socialisme als Nederlands verschijnsel’, daarbij refererend aan een uitspraak van Joseph Goebbels, die verklaard had dat het nationaalsocialisme geen exportartikel was. Elias weigerde nog te spreken op afscheidsplechtigheden voor oostfronters Oostfronters
Het begrip oostfronters duidt in de context van de geschiedenis van de Vlaamse beweging op Vlamingen die als vrijwilliger aan de zijde van Duitsland vochten tegen het Sovjetrussische Rod... Lees meer naast Van de Wiele. De VNV-leider werd ook onder druk gezet door zijn eigen basis, die steeds nadrukkelijker politieke klaarheid eiste.

VNV-leider Hendrik Elias tijdens een afscheidsplechtigheid voor Oostfrontstrijders op 18 april 1943. Foto Kurt Klingner. (Amsab-ISG, fo009873)

Kritiek in eigen rangen

Opmerkelijk was een brief van Jules Callewaert Callewaert, Jules
Dominicaan Jules Laurentius Callewaert (1886-1964) verwierf bekendheid als flamingantisch predikant. Zijn sympathie voor het VNV deed hem aan het begin van de Tweede Wereldoorlog de colla... Lees meer aan Elias en de leiding van het VNV, waarin de fundamenten van de VNV-politiek in vraag werden gesteld, namelijk de Duitse eindoverwinning en het vertrouwen in de Führer. Het maakte indruk in VNV-rangen. Elias werd geconfronteerd met ontslagen en dissidenties.

In die omstandigheden richtte Elias zich op 7 mei 1943 schriftelijk tot het Militaire Bestuur met een ultimatum. Hij vroeg een officiële erkenning van het VNV, zo niet zou hij zijn beweging uit de collaboratie terugtrekken. Elias rekende erop dat hij nu zou gehoord en ontvangen worden door de allerhoogste instantie in het Derde Rijk. Voorlopig gebeurde er niets. Op 6 juni 1943 verklaarde hij het lidmaatschap van de DeVlag voor leidinggevende VNV'ers onverenigbaar. Op 23 juni 1943 werd hij opnieuw door Berger ontvangen voor een nieuw dovemansgesprek.

De onrust bij zijn achterban nam nog toe toen medio 1943 bekend werd dat de vrijwilligers van het Vlaamsch Legioen in de Waffen-SS werden ingelijfd. Toen rond dezelfde tijd de West-Vlaamse VNV-gouwleider Jeroom Leuridan Leuridan, Jeroom
Jeroom Leuridan (1894-1945), leraar en advocaat, was van 1929 tot 1944 parlementslid van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV), en vanaf 1934 VNV-gouwleider van West-Vlaanderen. Hij was een ... Lees meer een spreekverbod kreeg opgelegd wegens een openlijke aanval op de DeVlag en als reactie twaalf West- Vlaamse VNV-burgemeesters hun ontslag in het vooruitzicht stelden, dreigde een openlijke crisis.

Breuk met de SS

Elias besloot tot een krachtig signaal dat zowel in Berlijn als bij zijn volgelingen zou worden gehoord. Op 14 augustus 1943 verbood hij elke samenwerking met de SS, inclusief de werving voor de Waffen-SS. Elias verwachtte een reactie van de Reichsführer-SS Heinrich Himmler. Die kwam er slechts binnenskamers in een brief aan het Militaire Bestuur met de aanbeveling het VNV te vervangen door de DeVlag. Het Militaire Bestuur reageerde niet, mede omdat het VNV de militaire, administratieve en politionele collaboratie voortzette en aldus de meest bruikbare partner bleef.

De VNV-achterban bedaarde niet, mede doordat Elias nog steeds niet kort en goed het lidmaatschap van de DeVlag onverenigbaar verklaarde met dat van het VNV. In de jeugdbeweging brak zelfs een rebellie los toen de Hitlerjeugd Vlaanderen Hitlerjeugd Vlaanderen
De Hitlerjeugd Vlaanderen (HJV) werd eind 1943 opgericht door de DeVlag in een poging het monopolie op de Vlaamse Nieuwe Orde-gezinde jeugd te verwerven. De HJV bleef klein en werd overg... Lees meer werd opgericht. Elias dreef de zaken niet op de spits, omdat hij erop bleef rekenen in Berlijn ontvangen te worden. Er gebeurde niets, ook niet toen hij op 17 oktober 1943 dan toch het dubbel lidmaatschap verbood, gelijktijdig overigens met het verbod op lidmaatschap van dissidente Groot-Nederlandse organisaties. Elias kon de impasse maar doorbreken door een knieval.

VNV-leider Hendrik Elias bezoekt de Vlaamsche Wacht in Brugge, 1943. (ADVN, VFA4380)

Het VNV ontbinden?

Op 15 december 1943 richtte Elias een brief aan Himmler waarin hij verklaarde bereid te zijn de Groot-Nederlandse eindbestemming op te geven als Himmler tenminste het Vlaamse volk wilde erkennen. Een week voordien verklaarde hij aan de hoogste SS-vertegenwoordiger in België bereid te zijn zich te onderwerpen aan de Reichsführer-SS, ook als die zijn ontslag zou vragen. De demarche had resultaat. Op 29 februari en 1 maart 1944 ontmoette hij Himmler, samen met Van de Wiele. Hij vernam hoe Himmler slechts bereid was de Nederlandse taal te erkennen en dat van Duitsland niet kon worden verwacht de mondingsgebieden van de grote Duitse rivieren op te geven, waarop Elias zich bereid verklaarde het VNV te ontbinden. Himmler ging er niet op in en verzocht Elias 'de strijd' voort te zetten.

De VNV-leider keerde dus met lege handen terug. Hij liet zich voortdrijven door de gebeurtenissen die steeds hachelijker werden voor het VNV. Het Militaire Bestuur trok langzaam zijn handen af van de partij en bereidde zich voor op de onvermijdelijk geworden regimewisseling die op 12 juli 1944 plaatsgreep. In het Burgerlijk Bestuur dat toen onder leiding van de Duitser Joseph Grohé Grohé, Josef
Joseph Grohé (1902-1988) was de Duitse Rijkscommissaris van het bezette België en Noord-Frankrijk (1944-1945). Hij moest de annexatie van Vlaanderen en Wallonië als Rijksgouwen in Duitsla... Lees meer werd geïnstalleerd was geen plaats meer voor het VNV en zijn leider.

De derde hypothese

VNV'ers werden inmiddels ongenadig opgejaagd door het gewapende verzet. Elias stond onder druk om de tientallen moorden op VNV'ers te vergelden. Op 22 juli 1944 was hij aanwezig op de begrafenis van de vermoorde Limburgse VNV-arrondissementsleider Antoon Ariën Ariën, Antoon
Antoon Ariën (1909-1944) was VNV-arrondissementsleider van Limburg-Noord en oorlogsburgemeester van Tessenderlo. Hij werd vermoord door het verzet. Lees meer . Hij verzette zich niet langer tegen het offensief inzetten van VNV'ers. Het leidde tot acties van tegenterreur onder impuls van de Limburgse VNV-leiding.

In deze omstandigheden moet het antwoord worden gezocht waarom Elias de collaboratiepolitiek niet stopzette. Het VNV was een kleine belaagde minderheid geworden die met handen en voeten aan de bezetter was gebonden en in de gepolariseerde toestand geen aanknopingspunt meer vond om terug te keren. Elias hoopte nog een uitweg te vinden in de zogenaamde derde hypothese die hij samen met Romsée ontwikkelde. In geval van een Duitse terugtrekking en een onderhandelde vrede zou het VNV in een machtsvacuüm de orde handhaven. Wishfull thinking, want toen de bevrijding eraan kwam, restte Elias niet veel meer dan samen met enkele duizenden van zijn volgelingen naar Duitsland te vluchten er er het einde van de oorlog af te wachten.

Gevangene van de SS

In een gesprek met Grohé op 13 september 1944 verklaarde Elias geen politieke activiteiten meer te zullen ontplooien. Hij weigerde mee te werken en verklaarde dat zijn volgelingen niet konden toetreden tot de SS-Division Langemarck die toen in oprichting was. Zelf verbleef hij te Lippstadt, waar hij op 18 december 1944 langs de radio vernam dat Van de Wiele als Leiter des flämischen Befreiungskomitee was aangesteld. Drie dagen later ontving hij het 'verzoek' zich te melden op het Reichssicherheitshauptamt, waar hij voor de keuze werd gesteld mee te werken met Van de Wiele of ‘Vlaanderen nooit meer terug zien’. Elias weigerde medewerking en werd op 9 januari 1945 geïnterneerd in een hotel in de Alpen te Oberstdorf, waar hij op 27 mei 1945 door Franse troepen werd gearresteerd. Tot 16 oktober 1945 verbleef hij in diverse interneringskampen. Op die datum werd hij door twee officieren van de Belgische Militaire Veiligheid afgehaald en naar Brussel overgebracht, waar hij op 20 oktober aankwam.

… en van de Belgische staat

Ondertussen was Elias reeds op 26 maart bij verstek ter dood veroordeeld bij vonnis van de krijgsraad te Gent. De substituut van de krijgsauditeur, E. Spanoghe, was met de instructie van zijn zaak belast. Na een langdurig onderzoek verscheen hij opnieuw voor de krijgsraad te Gent in maart en april 1947.

De behandeling der zaak nam verscheidene zittingen in beslag. Elias werd verdedigd door de advocaten Felix Beeckman, Jozef de Meester en Frans van der Elst Van der Elst, Frans
Frans van der Elst (1920-1997) was repressieadvocaat, medestichter van de Volksunie en voor die partij twintig jaar voorzitter (1955-1975) en bijna dertig jaar parlementslid (1958-1985).... Lees meer . Bij vonnis van 14 mei 1947 werd het doodsvonnis bevestigd. In beroep werd de zaak behandeld voor het krijgshof te Gent op 19 en 20 september 1947. Bij arrest van 16 oktober 1947 werd het vonnis bekrachtigd en een voorziening in cassatie werd verworpen op 2 februari 1948. De doodstraf werd bij gratiebesluit van de regent de dato 2 april 1951, onder minister van justitie Ludovic Moyersoen Moyersoen, Ludovic
Ludovic Moyersoen (1904-1992) was een Vlaamsgezinde en Belgisch-loyale CVP-politicus, die onder andere Kamerlid was en verschillende ministerposten bekleedde. Lees meer , veranderd in levenslange hechtenis. Op de vooravond van Kerstmis 1959 werd Elias officieel om gezondheidsredenen in voorlopige vrijheid gesteld. In de ontluikende amnestie Amnestie
Lees meer beweging werd zijn vrijlating geëist. De slogan ‘Elias vrij!’ was niet van de lucht in amnestiebetogingen.

Gelauwerd historicus

In zijn meer dan veertienjarige gevangenschap was Elias teruggekeerd tot de historische wetenschap en deed hij voorbereidend werk voor de van 1963 tot 1965 verschenen vier delen van zijn Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, een werk dat bekroond werd met de Prijs der Vlaamse Provincies en met de Frans van Cauwelaertprijs. Het was een ideeëngeschiedenis over de Vlaamse beweging van 1780 tot 1914 steunend op een enorme hoeveelheid gedrukt bronnenmateriaal dat hem in de gevangenis was bezorgd door onder meer Van der Elst. Elias knoopte terug aan bij zijn voornemen van veertig jaar voordien om een synthese te schrijven tegen die van Pirenne. Tegen de bekroning door de Vlaamse Provincies van het werk van een gewezen collaboratieleider rees protest uit socialistische hoek.

In 1969 verscheen nog het vierdelige Vijfentwintig jaar Vlaamse Beweging 1914-1939, geschreven vanuit het perspectief van de gematigde vleugel van het Vlaams-nationalisme. Van 1969 tot 1973 trad hij op als wetenschappelijk adviseur van de redactie van de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging Encyclopedie van de Vlaamse Beweging
De tweedelige Encyclopedie van de Vlaamse beweging verscheen in 1973-1975 en gold jarenlang als het voornaamste naslagwerk met betrekking tot de geschiedenis van de Vlaamse beweging. ... Lees meer . Gedurende de laatste jaren van zijn leven schreef hij nog een omvangrijke studie onder de titel Het Vlaams-nationalisme tijdens de Tweede Wereldoorlog, die evenwel niet meer gepubliceerd geraakte. Samen met zijn omvangrijk archief kwam ze in handen van Van der Elst, die Elias’ intellectuele nalatenschap beheerde. Van der Elst heeft nog stappen ondernomen om de derde grote studie uit te geven, maar zag van dat plan af toen een voorpublicatie van zijn hand over het beleid van Elias als leider van het VNV (1974) op ernstige historisch kritische bezwaren stootte van Albert de Jonghe in het Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis (1975-1976).

Elias heeft geen openlijke politieke rol meer gespeeld, al is een persoonlijke invloed op Van der Elst niet uit te sluiten. In een van de eerste brieven aan zijn advocaat, de latere voorzitter van de Volksunie Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer , 18 maart 1946, gaf hij het advies om zo snel mogelijk het Vlaams-nationalisme te organiseren ‘om te voorkomen dat waardevolle krachten in de huidige verwarring zouden verloren gaan’.

Tijdens en na zijn gevangenschap keerde Elias terug naar de historische wetenschap. Hendrik Elias aan zijn schrijftafel, 1970. Foto Filip Tas. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhph15413)