Leemans, Victor

Vorming en loopbaan

Victor Leemans groeide als zoon van een molenaar op in een bescheiden milieu. Hij doorliep de normaalschool in Sint-Niklaas en was tot 1933 onderwijzer. Hij verwierf in 1932 het diploma van doctor in de sociologie aan de Parijse Ecole des Hautes Etudes Sociales, met proefschriften over de pers en de universiteiten in Duitsland en over de sociale theoreticus Ferdinand Tönnies, die het invloedrijke en ook voor Leemans’ opvattingen cruciale onderscheid tussen ‘Gemeinschaft’ (gemeenschap) en ‘Gesellschaft’ (maatschappij) invoerde.

Leemans verbleef vaak in Duitsland, waar hij studeerde aan de universiteiten van Berlijn en Münster, en ontpopte zich als een expert in en publicist over vooral Duitse politieke en sociale gedachtenstromingen. Ook een ernstige longziekte (TBC) bracht hem in Duitsland, in het sanatorium van Badenweiler.

Niet alleen het Duitse katholieke leven, met vernieuwers als de priester Romano Guardini, boeiden hem al op jonge leeftijd. Vele van de denkers die hij als auteur in de jaren 1930 behandelde, zoals Hans Freyer en Carl Schmitt, behoorden tot de revolutie van rechts of conservatieve revolutie (zie Rechts-radicalisme Rechts-radicalisme
De rechts-radicale traditie begon toen het Vlaams-nationalisme in het interbellum koos voor Nieuwe Orde en collaboratie. Na de oorlog evolueerde radicaal-rechts in Vlaanderen van nostalgi... Lees meer ). De fanatieke politieke strijd tussen rechts en links in Duitsland en de opkomst van het nationaalsocialisme kon hij van nabij volgen en kwam aan bod in meerdere publicaties.

Leemans ambieerde tevergeefs een academische carrière. Hij greep in de vroege jaren 1930 naast een benoeming aan de Antwerpse Rijkshandelshogeschool. Wel werkte hij mee aan de Politieke Academie, een studiekring die de Leuvense rechtenstudent Lode Claes Claes, Lode
Lode Claes (1913-1997) was een Vlaams-nationalistisch politicus, publicist en zakenman die een Vlaamse elite wilde vormen om de Vlaamse demografische meerderheid de leiding te laten nemen... Lees meer in 1932 had opgericht als alternatief voor de Vlaamsch Nationale Studiekring. Van 1939 tot 1942 was hij tevens tweede ondervoorzitter en beheerder van de Vereniging voor Economische Wetenschappen, die het Tijdschrift voor Economie en Sociologie uitgaf en waarmee een kring van Vlaamse academici streefde naar de verwetenschappelijking van die disciplines in het vernederlandste Vlaanderen. Na de Tweede Wereldoorlog raakte hij evenmin benoemd aan de Leuvense universiteit en aan de Antwerpse Katholieke Vlaamse Hogeschool voor Vrouwen. In februari 1944 werd hij kortstondig aangesteld als buitengewoon docent aan de Gentse universiteit.

Politiek en maatschappelijk theoreticus

Leemans' engagement in de Vlaamse beweging heeft verschillende vormen aangenomen en kwam tot uiting in verschillende organisaties, maar zijn bijdrage was in de eerste plaats van ideologische aard. Leemans zette zijn eerste stappen in de katholieke zuil. Hij leidde in Stekene de Katholieke Vlaamsche Jonge Wacht en kon door bemiddeling van Floris Prims Prims, Floris
Floris Prims (1882-1954) was een Vlaamsgezinde priester en historiograaf. Hij stond mee aan de wieg van de christelijke sociale beweging en schreef tal van historiografische werken over A... Lees meer publiceren in de Gids op Maatschappelijk Gebied.

In 1927 stichtte Leemans mee Jong Dietschland Jong Dietschland (1926-1933)
Jong Dietschland (1926-1933) was een radicaal Vlaamsgezind en Groot-Nederlands weekblad met veel interesse voor kunst en literatuur en met aandacht voor de Nieuwe Orde-stromingen. Het bla... Lees meer (1926-1935), waarvan hij tot 1930 hoofdredacteur was. Dit tijdschrift vormde een invloedrijke denktank voor de introductie van nieuw rechts-revolutionair en corporatistisch gedachtegoed uit vooral Duitsland en Oostenrijk. Hij bleef actief als publicist op dat gebied en verspreidde zijn ideeën via brochures en via de door hem geleide Politieke Academie. Hoewel hij daarbij vooral de ideeën van een waaier aan niet alleen rechtse Duitse auteurs maar evengoed vernieuwende figuren als John M. Keynes weergaf en weinig eigen originele ideeën ontwikkelde, wist hij zich toch te onderscheiden door zijn brede kennis van buitenlandse evoluties en fenomenen die in de Lage Landen soms nauwelijks bekend waren. Dat hij in 1933 de eerste niet-Duitse monografie over Carl Schmitt publiceerde, is des te opmerkelijker in het licht van de grote stroom aan werken over dat onderwerp die in de decennia daarna op gang kwam.

Leemans ging aan de hand van denkers zoals Schmitt op zoek naar een Vlaamse variant van de revolutie van rechts. Hoewel interesse en sympathie voor het nationaalsocialisme bij hem allerminst afwezig waren, bestaat de verwarrende indruk die zijn geschriften opleveren er net in dat hij noch voor die beweging noch voor andere soortgelijke stromingen in het buitenland eenduidig opteerde. De nieuwe politieke en maatschappelijke orde die hem voor het eigen land voor ogen leek te zweven ging in de richting van een autoritair corporatisme en een vrijwaring van het katholieke karakter van Vlaanderen. Als nationalist liet hij zijn ideaal van een Vlaams volk voorgaan op alle ‘loutere’ economische Economie
Dit artikel gaat over de relatie tussen economie en Vlaamse beweging. Daarmee beoogt deze tekst geen economische geschiedenis te schetsen van wat we vandaag Vlaanderen noemen. Integendee... Lees meer overwegingen.

Zijn intellectuele invloed in Vlaams-nationalistische kringen was niet dominant, maar evenmin betekenisloos. Zo had hij contacten met het Vlaams Economisch Verbond Vlaams Economisch Verbond
Het Vlaams Economisch Verbond (VEV) is een Vlaamsgezinde belangengroep en patronale organisatie, die werd opgericht in 1926. Tijdens het interbellum zette het VEV zich in voor algemeen ec... Lees meer (VEV), sprak de vooraanstaande econoom Gaston Eyskens Eyskens, Gaston
Gaston Eyskens (1905-1988) was een Vlaamsgezinde katholieke econoom en politicus, die onder andere eerste minister was ten tijde van de Koningskwestie en aan de basis lag van de eerste st... Lees meer zijn waardering uit voor enkele van zijn sociaaleconomische studies en werd in Nieuw Vlaanderen Nieuw Vlaanderen (1934-1944)
Nieuw Vlaanderen (1934-1944) had als uitgangspunt de eentaligheid van Vlaanderen. Door zijn federalistische stellingname midden jaren 1930 was het blad radicaler dan de katholieke partij ... Lees meer (1934-1944) zijn bundel studies voor de Politieke Academie, Politieke Sociologie, geprezen als van uitzonderlijke niveau. Met Eyskens bestond echter een grondig meningsverschil over de beoordeling van de evolutie naar een oorlogseconomie kort voor de Duitse inval, een evolutie die Leemans begroette als een beweging in de richting van een ware gesloten gemeenschapseconomie. In de ogen van de Franstalige liberaal Roger Motz kon Leemans dan weer slechts doorgaan voor ‘le führer du travail flamand’.

In de politiek: het Vlaams Nationaal Verbond (VNV)

Hoewel Jong Dietschland mee het pad geëffend heeft voor de oprichting van het Vlaams Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV), had Leemans daar volgens Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer geen invloed op. Aanvankelijk hield Leemans zich in ieder geval afzijdig van het VNV. Hij werd pas in 1936 bij de organisatie betrokken via Arbeidsorde Vlaamsche Arbeidsorde
Vlaamsche Arbeidsorde (1936-1941) werd opgericht onder de leiding van Victor Leemans als een corporatistische organisatie die in theorie de rexistische vakbonden en het Vlaamsch Nationaal... Lees meer , een vakorganisatie die werd opgericht in het kielzog van het samenwerkingsverband tussen het VNV en Rex-Vlaanderen Rex-Vlaanderen
Rex-Vlaanderen werd opgericht in 1936 en kwam onder de leiding van Paul de Mont. Het doel was een electorale doorbraak in Vlaanderen. De Vlaamse tak benadrukte het federalisme en de conce... Lees meer . Leemans werd de leider van de nieuwe organisatie, die nooit reële impact heeft gehad en eerder een papieren studieorganisatie, met maandblad, was om Leemans bij het VNV te betrekken.

Ondanks zijn keuze voor het VNV blies Leemans niet alle bruggen op met de katholieke zuil. Hij steunde in 1936 de politiek van de Vlaamsche Concentratie Vlaamsche Concentratie
Vlaamsche Concentratie (1935-±1940) was de naam voor de idee en de beweging die streefde naar de hergroepering van alle katholieke Vlamingen. Lees meer , die uitmondde in het Beginselakkoord KVV-VNV Beginselakkoord KVV-VNV
Het beginselakkoord KVV-VNV werd ondertekend door vertegenwoordigers van de Katholieke Vlaamsche Volkspartij (KVV) en het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) op 8 december 1936. Het moest ee... Lees meer , en bleef ook na het einde van het akkoord de concentratie-idee verdedigen. Via het syndicale kanaal ijverde Leemans eveneens voor samenwerking met de katholieken. Hij steunde Antoon Wolfs Wolfs, Antoon
Antoon Wolfs (1896-1973) was professioneel actief in de christelijke arbeidersbeweging. Tijdens de Eerste Wereldoorlog propageerde hij het activisme en tijdens het interbellum stond hij d... Lees meer , secretaris van de Christelijke Centrale der Openbare Diensten, om het Algemeen Christelijk Vakverbond Algemeen Christelijk Vakverbond
Het Algemeen Christelijk Vakverbond (1912) is de overkoepelende organisatie van het christelijk syndicalisme in België. Lees meer (ACV) en Arbeidsorde te laten samensmelten, een poging die op niets uitdraaide.

Ideologische affiniteiten tussen zowel Leemans als andere VNV’ers en de kring rond Hendrik de Man De Man, Hendrik
Lees meer en diens nieuwe ‘nationale’ socialisme leidden ondanks contacten tussen leden daarvan en Leemans niet tot effectieve samenwerking. Wel werd Edgar Delvo Delvo, Edgard
Edgard Delvo (1905-1999) was een, socialistisch kaderlid en volgeling van Hendrik de Man. Hij trad toe tot de VNV-leiding in 1940 en werd in 1942 leider van de Unie van Hand- en Geestesar... Lees meer tijdens de oorlog door Leemans bij de Vlaamse collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer betrokken.

Tweede Wereldoorlog: in de collaboratie

Het syndicale kanaal zou Leemans' machtsbasis vormen bij het begin van de bezetting. Hij onderhandelde voor Arbeidsorde over een syndicale reorganisatie en werd door de andere vakbonden beschouwd als een van de centrale actoren in de hertekening van de syndicale verhoudingen. Leemans bleef niet lang syndicaal actief, maar bouwde pijlsnel een ambtelijke carrière uit. Hij werd achtereenvolgens directeur op het ministerie van volksgezondheid en ravitaillering, adjunct-commissaris-generaal voor wederopbouw en uiteindelijk secretaris-generaal van het ministerie van Economische Zaken. Hendrik Borginon Borginon, Hendrik
Hendrik Borginon (1890-1985) was lid van de leiding van de Frontbeweging en Vlaams-nationalistisch politicus in de Frontpartij en het Vlaamsch Nationaal Verbond. Tijdens de bezetting fung... Lees meer bemiddelde voor zijn aanstelling als adjunct-commissaris-generaal.

De benoeming tot secretaris-generaal voor economische zaken gebeurde onder druk van de bezetter voor wie de materiële exploitatie van het bezette land een prioriteit vormde. Leemans was vertrouwd met Duitsland en het nazisme, en hij leek een loyaal uitvoerder te kunnen worden van de politiek van de Militärverwaltung om de Belgische economie in corporatieve Corporatisme
Het corporatisme was in het interbellum, vooral in de crisisjaren 1930, een wijdverspreid, maar tegelijk vaag alternatief maatschappelijk en politiek model. Na de Tweede Wereldoorlog zou ... Lees meer zin aan te passen met het oog op de inpassing ervan in een door Duitsland gecontroleerd economisch stelsel. In zijn intentieverklaringen bij zijn ambtsaanvaarding liet Leemans uitschijnen heel wat verder te willen gaan dan de 'politiek van het minste kwaad', die in economisch opzicht neerkwam op begrensde handel met de Duitse bezetter in ruil voor het behoud van de productie in eigen land en import van voedingsmiddelen. Leemans toonde zich bereid mee te werken aan de inschakeling van België in een door nazi-Duitsland gedomineerde Nieuwe Orde. Tot het voorjaar van 1941 hadden de leiders van de Belgische patronale organisaties weinig toegang tot Leemans, die hun niet veel inspraak wilde geven in de door de Duitsers gewenste corporatieve reorganisatie van de Belgische economie. Leemans zette een corporatistische structuur op met warencentrales en bedrijfsgroepen.

In de praktijk kwam het echter tot een modus vivendi met de Belgische zakenwereld. Leemans respecteerde grotendeels de bestaande machtsverhoudingen en zorgde er mee voor dat de Belgische economische elite de touwtjes in handen kon houden. Wel benoemde hij in de corporatieve organen uit de textielsector (warencentrales en hoofdgroep) VNV'ers. Naarmate de oorlog vorderde, zat Leemans meer en meer op één lijn met de Belgische economische elite. Alexandre Galopin, gouverneur van de Generale Maatschappij (Société Générale) en bedenker van de ‘politiek van het minste kwaad’, leerde Leemans zelfs waarderen. Leemans steunde tevens actief de pogingen van de financiële top van het land om de scheefgegroeide verhouding tussen Belgische leveringen en betalingen en Duitse tegenprestaties te corrigeren, die overigens niet veel succes kenden. Tegenstellingen aan Belgische zijde bleven echter niet uit. De industriëlen uit de traditionele sectoren, onder meer de steenkoolmijnen, vonden in Leemans een bondgenoot om de financiële schade van de door hen gevoerde economische politiek op de staat af te wentelen.

Leemans hield zijn departement alvast niet strak in de hand: hij had weinig praktische economische kennis en het waren de directeurs-generaal en de directeurs die het beleid bepaalden. Het VNV beschikte sowieso niet over voldoende valabele medestanders om de top en de geledingen daaronder van de overheidsadministratie behoorlijk te bevolken. Voor Leemans werkte onder meer ook de sociaal-democraat Max Lamberty Lamberty, Max
Max Lamberty (1893-1975) was een politiek en sociaal filosoof, die theoretisch werk over de grondslagen van de Vlaamse beweging leverde. Lees meer , met wie hij voor de oorlog nog ideologische geschillen had uitgevochten. Alleszins werden Leemans’ visie en houding gevoelig beïnvloed door de functie die hij vervulde en heeft hij zich als secretaris-generaal opmerkelijk geïdentificeerd met Belgische belangen en structuren.

Opnieuw in de politiek: Christelijke Volkspartij

Na de oorlog werd Leemans een tijdlang geïnterneerd. Het auditoraat-generaal opende tegen hem een onderzoek op basis van economische en politieke collaboratie. In mei 1948 werd het dossier zonder gevolg geklasseerd. Intussen voorzag Leemans in zijn onderhoud als publicist en werd hij opgevangen door de Vlaamse katholieke patroonsorganisatie, het Landelijk Algemeen Christelijk Verbond van Werkgevers (LACVW), waarvoor hij studiewerk deed. In 1949 begon hij aan een politieke carrière, die de langste en meest succesvolle uit zijn leven werd en hem definitief in de katholieke zuil bracht. In het kader van de 'verruimingsoperatie', waarvan Paul-Willem Segers Segers, Paul-Willem
Paul-Willem Segers (1900-1983) was secretaris van het ACW en achtereenvolgens KVV- en CVP-politicus, die na de Tweede Wereldoorlog verschillende ministerposities bekleedde. Hij was betrok... Lees meer de bezieler was, stapte Leemans over naar de Christelijke Volkspartij Christelijke Volkspartij
Lees meer (CVP), ondanks het feit dat hij tegelijk betrokken was bij de besprekingen die zouden leiden tot de oprichting van de Vlaams-nationalistische politieke partij Vlaamse Concentratie Vlaamse Concentratie
De Vlaamse Concentratie was een naoorlogse Vlaams-nationale politieke partij (1949-1954) met Alex Donckerwolcke als voorzitter. Ze was voornamelijk anti-repressie. Lees meer . Leemans werd senator voor de CVP in 1949 en voorzitter van de CVP-senaatsfractie in 1964. In 1958 deed Leemans zijn intrede in het Europees Parlement, waarvan hij in 1965 voorzitter werd. Als CVP-politicus legde hij zich toe op thema’s als financiën en energiebeleid. Wat de Vlaamse kwestie betrof en zijn houding tegenover België, was zijn standpunt door de jaren heen gematigder geworden.