Belpaire, Marie-Elisabeth

Marie-Elisabeth Belpaire werd sterk beïnvloed door het familieverband van moederszijde: de familie Teichmann behoorde tot de hoogste Antwerpse kringen en had via haar activiteit in de buskruitindustrie een aanzienlijk fortuin opgebouwd. Dit werd, samen met een oorspronkelijk Franstalige, brede culturele bagage en een intensieve filantropische activiteit, door de vrouwelijke lijn van de familie doorgegeven. Paul Mansion (vanaf 1871 haar zwager), haar oom Frédéric Belpaire en de Nederlandse priester dr. Herman Schaepman stuurden de liberaal-katholieke familie vanaf 1870 in ultramontaanse richting en namen daarbij ook Marie-Elisabeth, niet geheel naar haar zin, op sleeptouw. Zij werd in 1874 voorzitter van het Anna Bijnsgenootschap, dat in het kader van de schoolstrijd en geleid door leken hoger, en vanaf 1875-1876 ook lager en middelbaar Nederlandstalig onderwijs voor meisjes organiseerde.

Het trio Belpaire-Ram-Duykers

Maar Belpaire legde zich bij voorkeur toe op de letterkunde. Ze verwierf een ruime talenkennis, las de romantische Europese literatuur in haar oorspronkelijke versie en verdiepte zich in het werk van de Vlaamse literatoren van dezelfde strekking, zoals Jan J. de Laet De Laet, Jan Jacob
Antwerpenaar Jan J. de Laet (1815-1891) was een liberale en flamingantische letterkundige. Ook ijverde hij als Kamerlid van de Meetingpartij voor het stemmen van taalwetten. Lees meer en Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer .
Ze zocht in 1884 contact met de Antwerpse letterkundige en lerares aan het Anna Bijnsinstituut Mathilde Ramboux (vernederlandst tot Hilda Ram, 1858-1901); zij introduceerde haar in de Vlaamse beweging. Belpaire debuteerde in 1887 met een Vlaamse bundel korte verhalen. Met Ram ontstond een literaire samenwerking voor de uitgave van de Vlaamse serie kindervertellingen Wonderland (1894-1899). In 1896 ontmoette ze Louisa Duykers Duykers, Louisa
Louisa Duykers (1869-1952) was een Antwerpse auteur, cultureel bemiddelaar en onderwijsbevorderaar. Samen met Marie-Elisabeth Belpaire en Hilda Ram nam zij talkrijke initiatieven voor de ... Lees meer , die ze op haar beurt inwijdde in de Vlaamse beweging en Vlaamse letterkunde, en die haar trouwe medewerker werd.

Na het overlijden van Belpaires ongehuwde tante en voorbeeld Constance Teichmann Teichmann, Constance
Constance Teichmann (1824-1896) was een welgestelde, ondernemende vrouw, die zich vanuit haar christelijke overtuiging inzette voor armen- en ziekenzorg en als muzikant Vlaamse kunstenaar... Lees meer in 1896 en haar moeder Betsy Teichmann in 1900 trad ze, bijgestaan door Duykers, meer op de voorgrond. Samen met Ram richtten zij in 1897 in Antwerpen de Extension universitaire pour les femmes op: een degelijk hoger-onderwijsaanbod, levensbeschouwelijk neutraal, exclusief voor vrouwen en met nadrukkelijke aandacht voor kunst en letteren (tot 1905). Aan de uitwerking van een hogere vorming voor vrouwen voegde ze zo een sociaal en bescheiden Vlaams element toe.

Belpaire stimuleerde en steunde vrouwelijke auteurs daadwerkelijk om te publiceren. Samen met Ram en Duykers, eveneens leden van het Algemeen-Nederlands Verbond Algemeen-Nederlands Verbond
Het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) werd in 1895 opgericht. Aanvankelijk behartigde het de belangen van de Nederlandse taal. Later en tot op de dag van vandaag ijvert het voor de brede ... Lees meer , ontwikkelde ze een bijzondere vrouwenwerking. Op initiatief van Ram werd in 1899 de Constance Teichmannkring gesticht, met het doel vrouwen van de Franstalige hogere burgerij te winnen voor het Nederlands als beschaafde omgangs- en opvoedingstaal en hen in contact te brengen met goede Vlaamse kinderliteratuur; de kring kende maar een kort bestaan.

Hilda Ram betrok Belpaire ook in de ontluikende sociale vrouwenbeweging Vrouwenbeweging
Binnen de Vlaamse beweging bestond in het algemeen nauwelijks interesse voor vrouwenemancipatie. Toch was er sprake van kruisbestuiving met de vrouwenbeweging. Zo hanteerden vrouwenorgani... Lees meer en vroeg haar in 1900 voorzitster te worden van de pas gestichte Mariakrans. Deze standsorganisatie zette in op de rol van de Vlaamse vrouw om de katholieke waarden in de opvoeding uit te dragen. Voor haar educatieve werking werd daarbij de burgerlijke Constance Teichmannkring ingeschakeld.

KVHU en Belpaire-instituut

De succesvolle Vlaamse leergang van de Extension Universitaire kregen een vervolg onder de vleugels van de Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding Katholieke Vlaamsche Hogeschooluitbreiding
De Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding is een vormings- en nascholingsorganisatie die in 1898 werd opgericht in Antwerpen. Later werden op diverse plaatsen in Vlaanderen afdelingen o... Lees meer , toen die in 1902 onafhankelijk werd. Vanaf 1906 ressorteerden ze onder de zelfstandige damesafdeling van de KVHU.
Belpaire investeerde tussen 1902 en 1910 een aanzienlijk deel van haar fortuin in de uitbouw van een École moyenne pour jeunes filles aan de Jozef de Bomstraat te Antwerpen. Deze school voor lager onderwijs Lager onderwijs
De ‘taalstrijd’ in Vlaanderen is op het niveau van het lager onderwijs minder problematisch verlopen dan op dat van het middelbaar en van het hoger onderwijs. Toch was de verfransing van ... Lees meer en lager middelbaar onderwijs Middelbaar onderwijs
De geschiedenis van het middelbaar onderwijs is nauw verweven met die van de Vlaamse beweging. Tot diep in de 20ste eeuw bleef de middelbare school een grotendeels Franstalig bastion van ... Lees meer , beheerd door het Anna Bijnsgenootschap en later het Institut Belpaire genoemd, groeide door zijn Franse en Vlaamse studiekringen uit tot een spil in de ontwikkeling van een 'algemene vrouwenactie'.

Belpaire richtte eind 1910 volgens eigen inzichten de vrouwenbond Constance Teichmann op naar het model van de Duitse katholieke vrouwenbond. De onafhankelijke opstelling tegenover de Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer , de evangelisch-protestantse teneur van de statuten en de persoonlijke moeilijkheden van Belpaire met kardinaal Désiré Mercier Mercier, Désiré
Désiré Mercier (1851-1926) was van 1906 tot 1926 de kardinaal-aartsbisschop van het aarts­bisdom Mechelen. Hij was een vurig propagandist van het Belgisch patriottisme en leefde tijdens ... Lees meer verklaren mogelijk waarom de organisatie niet werd aanvaard als de Vlaamse afdeling van een nationale katholieke vrouwenorganisatie. De invloed van deze Antwerpse corporatistische Corporatisme
Het corporatisme was in het interbellum, vooral in de crisisjaren 1930, een wijdverspreid, maar tegelijk vaag alternatief maatschappelijk en politiek model. Na de Tweede Wereldoorlog zou ... Lees meer vereniging op de verdere ontwikkeling van de Vlaamse katholieke feministische beweging, via figuren als Louise van den Plas, Victoire Cappe en Maria Baers, kan bezwaarlijk overschat worden.

Belpaire en de Vlaamse beweging

Als tegengewicht tegen de toenemende invloed van de liberalen en vrijzinnigen in de Vlaamse beweging stichtte Belpaire in 1898 samen met priester-dichter Priester-dichters
Als verspreiders van het woord speelden priester-dichters als Guido Gezelle, Cyriel Verschaeve en Anton van Wilderode een belangrijke rol binnen de behoudend katholieke grondstroom van de... Lees meer August Cuppens Cuppens, August
De Vlaamsgezinde priester en auteur August Cuppens (1862-1924) was actief in het Vlaamse cultuurleven en schreef sterk door zijn Limburgse leefwereld geïnspireerde literatuur. Lees meer de katholieke cultuurkring Eigen Leven Eigen Leven
Eigen Leven was een genootschap dat werd opgericht door Marie-Elisabeth Belpaire om de katholieke Vlaamsgezinde krachten te bundelen, in het bijzonder op literair vlak. Als eerste project... Lees meer . Ze financierde binnen dat genootschap de totstandkoming van het Vlaams katholiek tijdschrift Dietsche Warande en Belfort Dietsche Warande en Belfort
Dietsche Warande en Belfort was een Vlaams tijdschrift voor literatuur- en geestesleven. Het ontstond in 1900 door de samensmelting van de tijdschriften Dietsche Warande en Het Belfort.... Lees meer , dat een platform bood aan vrouwen en aan opkomende, andersgezinde auteurs.

Belpaire werd in 1906 herhaaldelijk door kardinaal Mercier geraadpleegd met betrekking tot de Vlaamse kwestie, meer bepaald de vernederlandsing van het middelbaar onderwijs Middelbaar onderwijs
De geschiedenis van het middelbaar onderwijs is nauw verweven met die van de Vlaamse beweging. Tot diep in de 20ste eeuw bleef de middelbare school een grotendeels Franstalig bastion van ... Lees meer . Zij schatte de intenties van de kardinaal en de politieke gevoeligheid van de flaminganten verkeerd in toen ze zich openlijk voor Mercier garant stelde in Dietsche Warande en Belfort Dietsche Warande en Belfort
Dietsche Warande en Belfort was een Vlaams tijdschrift voor literatuur- en geestesleven. Het ontstond in 1900 door de samensmelting van de tijdschriften Dietsche Warande en Het Belfort.... Lees meer . De bisschoppelijke onderrichtingen van 1906 (de Instructions) en het flamingantische ongenoegen daaromtrent plaatsten Belpaire in een moeilijke positie (zie Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer ). Zij opteerde voor het behoud van haar geloofwaardigheid als Vlaamsgezinde en distantieerde zich van het bisschoppelijk beleid, onder meer door de ondertekening van een protestbrief in 1909. Deze positiebepaling bezorgde haar een flamingantisch imago en de benaming ‘Moeder van de Vlaamse Beweging’. Belpaire hield vast aan de grond van de zaak, al had ze het als diepgelovige duidelijk moeilijk met de veroordeling door de kerkelijke overheid.
In het katholieke Vlaamsgezinde milieu werd Marie-Elisabeth Belpaire een kostbare relatie, niet het minst vanwege de financiële steun die ze kon bieden. Al in 1904 had ze de oprichting van het Vlaams Kwartet aan het Antwerps Muziekconservatorium mogelijk gemaakt. Een Oudersbond Oudersbond
De Oudersbond was een vereniging van ouders die in 1910 werd opgericht in Antwerpen. De organisatie adviseerde Vlaamse ouders om te kiezen voor het Nederlands als voertaal van opvoeding e... Lees meer van Antwerpse flaminganten dwong in 1911 haar goedkeuring en logistieke steun af om in een aparte vleugel van het Franstalige Institut Belpaire de Nederlandstalige meisjesschool Sint-Ludgardis in te richten. Deze zou in 1928 dankzij de financiële steun van Lieven Gevaert Gevaert, Lieven
Lees meer eigen gebouwen betrekken in de Maarschalk Gérardstraat.

De zestigjarige Belpaire verbleef tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer in De Panne en ontplooide er een indrukwekkende sociale en culturele activiteit. Haar villa Swiss Cottage werd een toevluchtsoord voor Vlaamse soldaten. Voor de werking ten bate van de verpleegsters en de atelierarbeidsters bouwde ze voort op vooroorlogse initiatieven. De uitgave van het tijdschrift Omhoog van de Constance Teichmannbond werd begin 1916 hernomen en kreeg in februari 1917 een Franstalige tegenhanger: Aujourd’hui et Demain. Belpaire had in 1915 ook de publicatie mogelijk gemaakt van het Vlaams-katholieke dagblad De Belgische Standaard De Belgische Standaard
Lees meer , waarvoor ze eigen bijdragen leverde en bekende medewerkers aantrok. Ondanks haar Vlaamsgezinde idealen bleef ze als loyale belgicist trouw aan de idee van een historische verbondenheid van Vlamingen en Walen. De zeer gematigde stellingnames en de sociale werken van het blad werden gaandeweg onder vuur genomen door de Frontbeweging Frontbeweging
Aan het IJzerfront manifesteerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog flamingantisch verzet tegen de taaltoestanden in het leger. Naarmate het zich meer en meer organiseerde en groeide, vo... Lees meer . Via het werk van Kunst aan den IJzer Kunst aan den IJzer
Kunst aan den IJzer, een initiatief dat ontstond vanuit een gematigd Vlaamsgezind milieu, organiseerde in 1916, 1917 en 1918 aan het IJzerfront drie tentoonstellingen van beeldende kunst... Lees meer en als voorspreker voor het verkrijgen van talloze individuele gunsten bij het Hof en bij de Belgische regering bleef ze haar rol als kunstmecenas vervullen.

Het interbellum

De belangrijkste realisatie van Belpaire na de Eerste Wereldoorlog was de oprichting in 1919 van de vzw Katholieke Vlaamse Hogeschool voor Vrouwen Katholieke Vlaamse Hogeschool voor Vrouwen
De Katholieke Vlaamse Hogeschool (voor Vrouwen) is een instituut dat in 1919 werd opgericht dankzij Marie-Elisabeth Belpaire, die het gebouwencomplex aan de De Bomstraat in Antwerpen ter ... Lees meer , die de bekroning vormde van haar veelvuldige pedagogische opvattingen en ondernemingen. Belpaire speelde daarna geen sturende rol meer in het maatschappelijke leven. Afgewezen door de Frontbeweging, trok ze zich van het publieke forum terug om zich te wijden aan de letterkunde. Ze werd in 1922 als eerste vrouw benoemd tot werkend lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde
De Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (KANTL, 1886) is een instelling die zich in de loop van haar geschiedenis heeft ingezet zowel voor taalculturele, -wetenschappeli... Lees meer . In 1933 ontving Belpaire de letterkundige prijs van de provincie Antwerpen en verleende de Katholieke universiteit van Leuven in 1937 haar een eredoctoraat in de Letteren en Wijsbegeerte.

In 1924 volgde haar ‘zielenzoon’ August van Cauwelaert Van Cauwelaert, August
De Vlaamsgezinde katholiek August van Cauwelaert (1885-1945), die professioneel aan de slag was als advocaat en rechter, was ook literair actief als dichter en essayist. Hij was betrokken... Lees meer Jules Persyn Persyn, Jules
Lees meer op als redactiesecretaris van Dietsche Warande en Belfort Dietsche Warande en Belfort
Dietsche Warande en Belfort was een Vlaams tijdschrift voor literatuur- en geestesleven. Het ontstond in 1900 door de samensmelting van de tijdschriften Dietsche Warande en Het Belfort.... Lees meer . Als eigenaar en steunend op een flink netwerk stimuleerde ze publicaties van vrouwelijke auteurs in het blad, zo onder meer van de Nederlandse socialiste Henriette Roland Holst, met wie ze intens correspondeerde.
Vanaf de jaren negentig van de 19de eeuw verschenen naast enkele monografieën ook talrijke tijdschriftartikels van haar hand. Ook na de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer bleef ze publiceren, zoals in het weekblad Het Vlaamsche Land Het Vlaamsche Land (1919-1926)
Het Vlaamsche Land (1919-1926) was in Antwerpen een katholieke Vlaamsgezinde uitgeverij, boekhandel en weekblad. Lees meer en een enkele keer in Hooger Leven Hooger Leven (1927-1938)
Hooger Leven (1927-1938) was een algemeen katholiek Vlaams weekblad opgericht door Gerard Walschap. Nadat het blad initieel een politiek neutrale voer, steunde het de Katholieke Vlaamsche... Lees meer . Met de meeste nieuwe katholieke tijdschriften die na de oorlog verschenen, had ze maar weinig voeling. Haar sympathie voor De Pelgrim De Pelgrim
De Pelgrim was een katholieke kunstenaarsbeweging die in 1924 werd opgericht door Felix Timmermans, Ernest van der Hallen en Flor van Reeth. De beweging wilde het Vlaams-katholieke kunst... Lees meer werd door de vernieuwingsgezinde christelijke kunstenaarsvereniging niet met een lidmaatschap gehonoreerd. Eind de jaren 1920 was de invloed van ‘Mamieken’ tanende.

Naast de steun aan het Vlaams kwartet leidde haar bewondering voor Beethoven in 1921 tot de stichting van het Beethoven-Broederschap. Haar laatste initiatieven waren de Artiestenmis en de Artiestenpenning (1943). Deze laatste instelling bood financiële hulp aan kunstenaars. Talrijk zijn bovendien de vele kunstenaars die zij haar hele leven steunde. Postuum werd ter harer eer door een aantal vrienden het Belpaire-Teichmannfonds tot bevordering van de Kunst in Beeld Woord en klank opgericht.

Na boeken over haar familie en over August Cuppens (1925) en nieuwe essays over Beethoven (1926) bracht ze in 1946 haar memoires uit onder de titel Gestalten in ’t verleden.