Wolf, Johann W.
Johann Wilhem Wolf (1817-1855) was een Duitse pan-Germanist die tussen 1840 en 1847 in Gent en Brussel verbleef. Hij was een pionier van de volkskunde in Vlaanderen. Hij raakte verstrikt in de onenigheid tussen de Antwerpse en Brusselse Vlaamsgezinden en keerde in 1847 ontgoocheld naar Duitsland terug.
De Duitser Johann Wilhem Wolf (1817-1855) verhuisde in 1840 omwille van religieuze en familiale redenen naar België en speelde er zeven jaar lang een belangrijke rol in de Vlaamse beweging Geschiedenis van de Vlaamse beweging
Het ontstaan en verdwijnen van gemeenschappen is het gevolg van een complex geheel van onbewuste en bewuste processen. De verdediging van het Nederlands in België en van de belangen van d... Lees meer . Hij hield zich bezig met de Vlaamse taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer en cultuur, bedreef volkskunde Volkscultuur
Lees meer , literatuur Literatuur
De literatuur heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en ook in de daaropvolgende fasen van de Vlaamse natiewording zijn schrijvers vaak richting... Lees meer , filologie en verzorgde edities. Wolf engageerde zich in de Vlaamse beweging, stond mee aan de wieg van het Vlaemsch-Duitsch Zangverbond Vlaemsch-Duitsch Zangverbond
Het Vlaamsch-Duitsch Zangverbond (1846-1848) wilde koormuziek op Duitse, Latijnse en Nederlandse teksten verspreiden. Daartoe werden meerdere zangfeesten georganiseerd. Lees meer en redigeerde het literaire tijdschrift De Broederhand. Op ideologisch vlak was hij pan-Germanist. Vanaf eind 1845 raakte Wolf via zijn lidmaatschap van Het Heilig Verbond verstrikt in de toen heersende onenigheid tussen de Antwerpse en Brusselse Vlaamsgezinden. Hij keerde in 1847 ontgoocheld naar Duitsland terug.
Wolf als wetenschapper
De Duitse germanist Johann Wilhelm Wolf werd in Keulen geboren op 23 april 1817 als zoon van een handelaar. Hij werd opgevoed in een streng katholiek milieu. Over zijn opleiding is weinig bekend. Hij droeg een doctorstitel, maar het is niet bekend waar hij die behaalde. Wolf oefende een handelsberoep uit, tot hij in 1840 uitweek naar België omwille van familiale spanningen. Hij raakte in onmin met zijn familie omdat zijn eerste vrouw, Magdalena Welcker (Gent, 1844), protestants was en hij zich (tijdelijk) tot het protestantisme had bekeerd. Het echtpaar vestigde zich aanvankelijk in Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer .
In de Belgische hoofdstad wijdde Wolf zich aan de volkskunde Volkscultuur
Lees meer . Op dat terrein behoorde hij tot de pioniers in Vlaanderen. In de traditie van de gebroeders Grimm, zijn grote voorbeelden, begon hij Nederlandse en Vlaamse sagen en sprookjes te verzamelen, zowel uit gedrukte bronnen en handschriften (onder meer het Hulthemse handschrift) als via mondelinge overleveringen. Al in het najaar van 1840 raakte Wolf bevriend met de Vlaamse auteur Prudens van Duyse Van Duyse, Prudens
Lees meer . Via zijn wetenschappelijk onderzoek kwam hij in contact met Jan Frans Willems Willems, Jan Frans
Jan Frans Willems (1793-1846), de “vader van de Vlaamse beweging”, was dichter, polemist, filoloog, tekstediteur en initiatiefnemer of lid van tal van academies en genootschappen in binne... Lees meer , Philip Marie Blommaert Blommaert, Philip M.
Lees meer , Ferdinand Snellaert Snellaert, Ferdinand A.
Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872) was een arts, filoloog, letterkundige en leidende figuur in de Vlaamse beweging. Lees meer , Constant Philippe Serrure Serrure, Constant P.
Constant Philippe Serrure (1805-1872) was een Gentse historicus, bibliofiel, numismaat, cultuurflamingant en filoloog. Hij was tevens hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Gent. Lees meer , Jules de Saint-Genois de Saint-Genois des Mottes, Jules
Jules de Saint-Genois (1813-1867) was een Gentse cultuurflamingant. Hij was onder meer voorzitter van het Willemsfonds, hoofdbibliothecaris van de Gentse stads- en universiteitsbibliothee... Lees meer en vele anderen die hem in zijn zoektocht bijstonden. Wolf vatte sympathie op voor de Vlaamse Beweging. Daarbij benadrukte hij in pan-Germanistische zin de taal- en volksverbondenheid tussen Vlamingen en Duitsers. Omstreeks 1841 legde hij contacten met de pan-Germanist Victor Coremans Coremans, Victor
Victor Coremans (1802-1872) was een radicaal-liberale pleitbezorger van het pangermanisme in de vroege jaren van de Vlaamse beweging. Lees meer . Begin april 1842 stond hij mee aan de wieg van het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap te Brussel, dat de Vlaamsgezinde letterkundigen in de hoofdstad groepeerde.
Op suggestie van Van Duyse, met wie zijn vriendschap naderhand zou tanen, verhuisden Wolf en zijn echtgenote in de loop van 1842 naar Gent. Daar voltooide hij midden oktober het voorwoord van zijn indrukwekkende verzameling Niederländische Sagen die in 1843 in Leipzig verscheen en snel in het Nederlands vertaald werd. In 1842 en 1843 redigeerde Wolf de volkskundige tijdschriftjes Grootmoederken en Wodana, waarvoor hij de hulp kreeg van de broers Jaak Van de Velde, Jaak
Lees meer , Adolf en Hippoliet van de Velde. In juni 1843 kreeg hij de toestemming om aan de Gentse universiteit een reeks gastcolleges te geven over Duitse mythologie en volkskunde. In diezelfde maand ontving hij thuis, via Willems, de Berlijnse hoogleraar literatuurgeschiedenis Victor Aimé Huber (1800-1869). Ook in Brussel en Leuven gaf hij voordrachten.
Vlaemsch-Duitsch Zangverbond
In juli 1844 stond Wolf samen met onder meer Prudens van Duyse en de gebroeders Evariste Van Maldeghem, Evariste
Evariste van Maldeghem (1808-1875) was een Belgische muziekpedagoog en componist. Lees meer en Robert Julien van Maldeghem Van Maldeghem, Robert
Robert van Maldeghem (1806-1893) was een Belgische muziekpedagoog en componist. Lees meer mee aan de wieg van het Vlaemsch-Duitsch Zangverbond Vlaemsch-Duitsch Zangverbond
Het Vlaamsch-Duitsch Zangverbond (1846-1848) wilde koormuziek op Duitse, Latijnse en Nederlandse teksten verspreiden. Daartoe werden meerdere zangfeesten georganiseerd. Lees meer (1846-1848). De basis voor deze intense samenwerking tussen Vlaamse en Duitse mannenkoren werd in Gent gelegd toen de Keulse Männer-Gesang-Verein op 7 juli 1844 een koorwedstrijd van de Melomanen won. Van Duyse en Wolf werden aangesteld tot secretarissen ad interim. Toen het Zangverbond in januari 1846 echter officieel werd opgericht, werd Wolf tot zijn frustratie niet opgenomen in het bestuur. De Van Maldeghems en voorzitter Van Duyse wensten niet langer met hem samen te werken. Tot medevoorzitter werd Wolfs vijand Jan Nolet de Brauwere van Steeland Nolet de Brauwere van Steeland, Jan
Jan Nolet de Brauwere van Steeland (1815-1888) was van Nederlandse afkomst en vestigde zich in Vlaanderen. Hij was de auteur van kritisch en hekelend proza, waarmee hij onder andere ijver... Lees meer aangesteld.
In augustus 1844 ontving Wolf in Gent de Duitse dichter Ludwig Uhland (1787-1862) die in België op studiereis was. Hij bracht hem in contact met zijn Vlaamsgezinde vrienden. In september begeleidde Wolf ook de Duitse dichteres Luise von Ploennies (1803-1872) toen zij samen met haar dochter Maria een reis door België maakte. Ook hen bracht hij in contact met de Vlaamse letterkundigen. Luise zou haar herinneringen in 1845 bundelen in haar Reise-Erinnerungen aus Belgien. Wolf keerde naar het katholicisme terug en hertrouwde op 16 september 1845 met Maria van Ploennies. Begin 1846 gaf hij in Bonn Abendstunden uit, een vertaling van dertien verhalen van Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer . Kort daarop volgde van de hand van Wolf en zijn echtgenote een Duitse vertaling van De Leeuw van Vlaenderen De leeuw van Vlaenderen
De leeuw van Vlaenderen (1838) is een historische roman van Hendrik Conscience over de gebeurtenissen rond de Guldensporenslag in 1302. Verschillende leuzen en symbolen uit de roman zijn ... Lees meer (1838). Maria von Ploennies publiceerde in datzelfde jaar een eigen verzameling Die Sagen Belgiens waaruit Conscience een verhaal vertaalde.
De Broederhand
Begin 1845 keerde Wolf naar Brussel terug, waar hij vanaf juli 1845 hoofdredacteur werd van het literaire tijdschrift De Broederhand De Broederhand
De Broederhand (1945-1947) was een maandblad onder redactie van de Duitser Johann Wolf, die met het project de culturele en politieke banden tussen de Vlaamse beweging en de Duitstalige g... Lees meer (juli 1845 – zomer 1847), tydschrift voor Neder- en Hoogduitsche Letterkunde, Wetenschap, Kunst en Openbaar Leven, vanaf de tweede jaargang tydschrift voor Hoogduitsche, Nederduitsche en Noordsche Letterkunde. Victor Hubert Delecourt Delecourt, Victor
Lees meer stond hem bij en ook Lucien Jottrand Jottrand, Lucien
Lucien Jottrand (1804-1877) was een progressieve, Vlaamsgezinde democraat. Hij ijverde voor het algemeen stemrecht, waarin volgens hem de sleutel voor een complete Waalse en Vlaamse geli... Lees meer was bij de stichting van het blad betrokken. Officieel deelde Lodewijk Vleeschouwer Vleeschouwer, Lodewijk
Lodewijk Vleeschouwer (1810-1866) was medewerker aan tal van periodieken. Hij was lid van De Toekomst en van rederijkerskamer De Olijftak. In 1847 stichtte hij het satirisch weekblad De R... Lees meer van april tot de zomer van 1847 te Antwerpen met Wolf het redacteurschap, maar allicht was de Duitser op dat moment al niet meer bij de redactie betrokken (zie verder). De Broederhand wilde de Vlaams-Duitse culturele verbondenheid versterken. Vanuit pan-Germanistisch oogpunt propageerde Wolf de Duitse literatuur in Vlaanderen. Op aansturen van Delecourt gebruikte het tijdschrift een eigen spelling waarbij de Franse ‘z’ systematisch door de Germaanse ‘s’ werd vervangen. Dat resulteerde in een bitse polemiek tussen Nolet de Brauwere van Steeland en Wolf, die erop wees dat niet hij maar de beheerraad voor deze spelling had gekozen.
Het Heilig Verbond
Op 26 juli 1845 richtten Conscience en zijn vrienden in Antwerpen de vereniging De Toekomst op met de bedoeling de Vlaamsgezinden te verzoenen. Toen op 28 november 1845 in De Toekomst bekend raakte dat een Franstalige loge in Brussel een Vlaamse afdeling van de vereniging wilde oprichten, trokken Conscience en Pieter Frans van Kerckhoven Van Kerckhoven, Pieter F.
Lees meer naar de hoofdstad om Wolf en Delecourt, Johan Michiel Dautzenberg en Michiel van der Voort in De Toekomst in te wijden. Zij zouden samen met Charles van Swygenhoven (aanvullen geboorte- en overlijdensjaar), Hippoliet Bauduin Bauduin, Hippoliet
Hippoliet Bauduin (1806-1882) ijverde voor de materiële lotsverbetering en de culturele verheffing van het Vlaamse volk en was geëngageerd in het Vlaamse Brusselse verenigingsleven. Baudu... Lees meer en Jacques Corneille van Thielen Van Thielen, Jacques-Corneille
Jacques-Corneille van Thielen (1806-onbekend) was een vroege radicale flamingant, die reeds voor een administratieve scheiding pleitte. Hij was lid van verschillende flamingantische veren... Lees meer het zogenaamde Agneessenkamp (m.a.w. de Brusselse afdeling) vormen waarvan Wolf de secretaris werd. Op voorstel van Wolf werd De Toekomst gereorganiseerd. Begin december 1845 werd een splitsing doorgevoerd tussen de geheime eerste graad, Het Heilig Verbond Het Heilig Verbond
Lees meer , en een openbare tweede graad, De Toekomst. Onder Wolfs impuls kreeg Het Heilig Verbond maçonnieke trekjes.
Op 23 december 1845 besliste Het Heilig Verbond om ook het Vlaemsch Taelverbond Nederduitsch Taelverbond
Het Nederduitsch Taelverbond was een federatie van letterkundige maatschappijen (1845-1855) die middelen wilde bijeenbrengen om werken uit te geven op het gebied van kunst, wetenschap, ge... Lees meer , een Brusselse poging om de Vlaamse verenigingen in één bond verzamelen, tegen te werken. In Antwerpen en in Brussel kon Het Heilig Verbond verhinderen dat de Olijftak De Olijftak
De Olijftak was een in 1835 opgerichte Antwerpse rederijkerskamer, die in de context van het ontluikende Vlaamsgezinde cultuurleven wilde aanknopen bij de bewonderde 16de-eeuwse rederijke... Lees meer en het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap
Het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap was een Vlaamsgezinde Brusselse letterkundige maatschappij. Ze werd op 3 april 1842 door Michiel van der Voort opgericht en bestond tot ... Lees meer zich nog langer in het Taelverbond engageerden. Daardoor kwam het initiatief niet meer van de grond.
Toen het bestaan van Het Heilig Verbond in juli 1846 in het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap uitlekte, hing Domien Sleeckx Sleeckx, Domien
Domien Sleeckx (1818-1901) was op meerdere vlakken een pionier in de Vlaamse emancipatiestrijd, in het bijzonder in de vernederlandsing van het onderwijs. Lees meer het bestaan van het geheime genootschap aan de grote klok, onder meer in de krant Den Vaderlander Den Vaderlander
Lees meer . Hij noemde Conscience, De Laet, Wolf – die hij uitkreet voor ‘germaniljon’ – en Heremans bij naam en wees de tijdschriften Het Taelverbond Het Taelverbond
Het Taelverbond (1845-1855) was een Antwerps literair maandblad, dat gaandeweg vooral op geschiedenis en taalkunde focuste. Het tijdschrift had een sociaaleconomische inslag en cultiveerd... Lees meer , De Broederhand en De Eendragt De Eendragt
De Eendragt – vanaf 1864 als De Eendracht gespeld – was een algemeen cultureel tijdschrift dat in Gent verscheen van 1846 tot 1879. Het volgde de evolutie van de Vlaamse beweging op de vo... Lees meer aan als spreekbuizen van Het Heilig Verbond. Daardoor viel de werking van het geheime genootschap stil.
Geplaagd door aanvallen – zijn voordrachten werden verstoord door anti-Duitse groepen – keerden Wolf en zijn vrouw in maart 1847 naar Darmstadt in Duitsland terug. In 1850 publiceerde Wolf nog een belangwekkend essay over de Vlaamse beweging en haar relatie tot Duitsland in het derde deel van Wilhelm Strickers Germania (3 dln., 1847-1850). Hij wijdde zijn verdere leven aan het verzamelen van Duitse sagen. Begin 1854 werd Wolf ziek. Hij overleed eind juni 1855 op 38-jarige leeftijd in Hofheim in Hessen.
Tijdschriften en lidmaatschappen
Wolf werkte mee aan Vlaemsch België Vlaemsch België
Lees meer (1844), De Vlaemsche Letterbode De Vlaemsche Letterbode
De Vlaemsche Letterbode was een literair tijdschrift dat in Antwerpen verscheen tussen 1843 en 1845. De redactie was voor het grootste deel in handen van de bontwerker Emmanuel Rosseels.... Lees meer (1844), Kunst- en Letterblad Kunst- en Letterblad
Het Kunst- en Letterblad (1840-1845) was een tijdschrift dat van 1840 tot 1843 in Gent en daarna in 1844 en 1845 in Antwerpen verscheen. Het besteedde aandacht aan de Nederlandstalige lit... Lees meer (1844), Belgisch Museum Belgisch Museum
Het Belgisch Museum voor de Nederduitsche Tael- en Letterkunde en de Geschiedenis des Vaderlands was een filologisch en historisch tijdschrift dat in Gent verscheen tussen 1837 en 1846.... Lees meer (1844), Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje
Het Nederduitsch Letterkundig Jaarboekje was een gewaardeerd anthologietijdschrift gericht op een breed publiek dat tussen 1834 en 1875 in Gent verscheen. Het bracht jaarlijks een goed ov... Lees meer (1844 en 1845), De Vlaemsche Rederyker De Vlaemsche Rederyker
De Vlaemsche Rederyker was een literair tijdschrift dat in Antwerpen verscheen tussen 1844 en 1856. Tot en met de jaargang van 1846 was de redactie in handen van Lodewijk van Hoogeveen-St... Lees meer (1845) en Muzen-Album Muzen-Album
Lees meer (1846) en was naast de reeds genoemde verenigingen ook lid van De Tael is gantsch het Volk De Tael is gansch het Volk
Lees meer , het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge en de Gentse Société royale des Beaux-Arts et de Littérature.
Literatuur
– F.C. Eisen, Der Kölner Männer-Gesang-Verein, Keulen, 1852.
– L.J. Fränkel,‘Wolf, Johann Wilhelm, in: Allgemeine Deutsche Biographie, 1898, pp. 765-777.
– E. de Bom, De Vlaamsche Letterkunde in den Vreemde, in: Verslagen en Mededelingen van de KANTL, 1932, pp. 1037-1040.
– A. Schmidt, J.W. Wolf. Zijn leven en zijn werk, Universiteit Gent, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1943.
– M. Moonen, Johann-Wilhelm Wolf, de grondlegger der volkskunde in Vlaanderen, 1944.
– H. von der Dunk, Der deutsche Vormärz und Belgien 1830-1848, 1966.
– P.H. Nelde, Flandern in der Sicht Hoffmanns von Fallersleben, 1967.
– G. Schmook, Hendrik Conscience c.s. schrijven aan zijne majesteit Leopold I: 10,10,1846, Gent, 1984.
– M. Carlier en A. Deprez, Muzen-Album (1843-1848), De Vlaemsche Letterbode (1842-1845), Het Vaderland (1844-1845), Het Vaderland en de Vlaemsche Letterbode (1845-1846), De Vlaemsche Stem (1846-1853), De Moedertael (1849-1853), Bydragen van het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap te Brussel (1848-1849) (Bibliografie van de Vlaamse tijdschriften in de negentiende eeuw, dl. 2, 16), 1987.
– M. Carlier, Het Frans-Nederlands woordenboek van D. Sleeckx en J.F. vande Velde (1845-1848), in: Studia Germanica Gandensia. Huldenummer Prof. Dr. Ada Deprez aangeboden bij haar zestigste verjaardag, 1988, pp. 37-58.
– A. Deprez en H. Vanacker, De Broederhand 1845-1847, Der Pangermane-Der Germane 1859-1862 (Bibliografie van de Vlaamse tijdschriften in de negentiende eeuw, dl. 2, 20), 1988.
– M. Hanot, De Brusselse tijdschriften (1815-1846) en de Nederlandse letterkunde, in: A. Deprez en W. Gobbers, Vlaamse literatuur van de negentiende eeuw. Dertien verkenningen, 1990, pp. 84-119.
– A. Deprez (m.m.v. M. Carlier en K. Calis), De vriendschap tussen F.A. Snellaert en J.A. de Laet (1838-1871), 2009.
– J. Vanhecke, ‘Intrigeeren dat het een pleizier is’. Domien Sleeckx als katalysator in de relatie tussen Hendrik Conscience en P.F. van Kerckhoven, in: Verslagen en Mededelingen van de KANTL, jg. 128, 2018, pp. 83-116.
– J. Vanhecke, Voor moedertaal en vaderland. Hendrik Conscience. Biografie, Antwerpen, 2021.