Dienstweigering
Van het eind van de jaren 1920 tot het midden van de jaren 1930 weigerden een aantal Vlaamse jongeren hun militaire dienstplicht te vervullen uit protest tegen de taalverhoudingen in België in het algemeen en in het Belgisch leger in het bijzonder, al dan niet gecombineerd met antimilitaristische of pacifistische motieven.
Na de individuele en geïsoleerde actie van Jozef Pelsmakers, die in 1923 weigerde om zijn legerdienst te vervullen, was Lode Bonten Bonten, Lode
Lode Bonten (1906-1975) wordt beschouwd als de eerste dienstweigeraar vanwege Vlaamsgezinde motieven. In de jaren 1930 engageerde hij zich in het VNV en tijdens de Tweede Wereldoorlog sta... Lees meer in 1928 de eerste van een reeks in meerdere of mindere mate Vlaamsgezinde jongeren die tot het midden van de jaren 1930 uit flamingantische, anti-Belgische en/of antimilitaristische of pacifistische Pacifisme
Lees meer motieven weigerden om militaire dienst te verrichten.
Joris de Leeuw
Herman Vos Vos, Herman
Herman Vos (1889-1952) engageerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in het activisme. Vanaf 1925 was hij parlementslid voor de Frontpartij. Toen het Vlaams-nationalisme zich in de jaren... Lees meer riep in de krant De Schelde De Schelde (1882-1940)
De Schelde (1882-1940) was een katholiek en Vlaamsgezind blad voor Temse en omstreken. Lees meer van 3 mei 1929 Vlaamse dienstplichtigen op om – naar aanleiding van het eeuwfeest van de Belgische staat in 1930 – Bontens voorbeeld te volgen, met de bedoeling de Nederlandstalige bevelvoering aan Nederlandssprekenden in het Belgische leger Leger
Lees meer effectief door te drukken. Joris de Leeuw De Leeuw, Joris
Lees meer , die de oproep van de Antwerpse Vlaams-nationalistische volksvertegenwoordiger opvolgde, werd op 6 mei 1930 veroordeeld tot drieënhalf maanden gevangenis, maar al dezelfde dag vrijgelaten en op 21 augustus daaropvolgend door het krijgshof vrijgesproken. Met de steun van een goed deel van de Vlaamse pers Pers
Van bij het ontstaan van de Vlaamse beweging vervulde de Nederlandstalige pers een belangrijke rol als spreekbuis. De veelheid aan Vlaamse kranten en (week)bladen die in de 19de en 20ste ... Lees meer en van de oppositiepartijen werd in de nasleep daarvan van de regering de versnelde toepassing afgedwongen van de taalwet Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer van 1928, die het gebruik van het Nederlands als commandotaal voor de Vlaamse regimenten met ingang van 1 januari 1931 regelde. De Leeuw vervulde vervolgens zijn dienstplicht.
Berten Fermont
Aan het eind van de jaren 1920 zette Armand Suls Suls, Armand
Lees meer – toen lid van de Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer , bestuurder van het Verbond van Vlaamsche Oud-strijders Verbond VOS
Het Verbond der Vlaamse Oud-Strijders (VOS), opgericht in 1919, was een flamingantische vereniging voor oud-strijders van de Eerste Wereldoorlog, die in de loop van het interbellum tot ee... Lees meer en spreker op internationale pacifistische meetings van de in 1921 opgerichte pacifistische organisatie War Resisters’ International – een campagne op om Vlaamse dienstplichtigen aan te zetten om te weigeren hun legerdienst te vervullen. De Leeuw en Bonten, allebei actief in de Antwerpse Vlaamsch-Nationale Wacht Vlaamsch-Nationale Wachten
De Vlaamsch-Nationale Wacht(en) waren Vlaams-nationale groeperingen die in de jaren 20 voornamelijk in Antwerpen manifestaties beschermden en propagandistische meetings organiseerden. ... Lees meer , deden enkele jaren later samen met onder anderen August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer , Ward Hermans Hermans, Ward
Ward Hermans (1897-1992) was een Vlaams-nationalistische schrijver, journalist en politicus, die in de loop van het interbellum radicaliseerde in nationaalsocialistische zin. Tijdens de T... Lees meer en Raf Verhulst Verhulst, Raf
Raf Verhulst (1866-1941) was een Vlaamsgezinde schrijver, journalist en docent, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een prominente rol opeiste in het activisme. Lees meer hetzelfde, weliswaar vanuit exclusief anti-Belgische motieven. Het gevolg was dat in 1931 tien Vlaamse jongeren de dienstplicht weigerden: Maurits van den Broeck, Lode van Dyck Van Dyck, Lode
Lees meer , Berten Fermont Fermont, Berten
Lees meer , Jozef Geerts, Jozef de Keersmaecker De Keersmaecker, Jozef
Lees meer , Karel Nyssen, Willem de Roover, Arseen de Schrijver, Jan Thielemans en Jeroom Vermandere.
Van Dyck, net als Bonten en Fermont lid van de Antwerpse Vlaams-Nationale Wacht Vlaamsch-Nationale Wachten
De Vlaamsch-Nationale Wacht(en) waren Vlaams-nationale groeperingen die in de jaren 20 voornamelijk in Antwerpen manifestaties beschermden en propagandistische meetings organiseerden. ... Lees meer , verwoordde zijn motivatie namens zijn medestanders door te stellen dat hij ‘gerechtigd en verplicht’ was om militaire dienst te weigeren omdat België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer ‘de Vlaamse volksgemeenschap haar recht onthoudt’. Van de hoger genoemden weigerden De Schrijver, Geerts en Nyssen vooral om pacifistische redenen, wat aansloot bij de opmars van deze of ermee verwante antimilitaristische ideeën in de vroege jaren 1930 in diverse milieus in heel Europa. Ook op de IJzerbedevaarten IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer en in bladen als De Vlaamsche Oudstrijder De Vlaamsche Oudstrijder
Lees meer , De Schelde De Schelde (1882-1940)
De Schelde (1882-1940) was een katholiek en Vlaamsgezind blad voor Temse en omstreken. Lees meer en Hooger Leven Hooger Leven (1927-1938)
Hooger Leven (1927-1938) was een algemeen katholiek Vlaams weekblad opgericht door Gerard Walschap. Nadat het blad initieel een politiek neutrale voer, steunde het de Katholieke Vlaamsche... Lees meer werden dergelijke denkbeelden gepropageerd. Illustratief was dat in 1931 zowel de Vlaamsche Jongeren Vredes-Aktie Vlaamsche Jongeren Vredes-Aktie
Lees meer , de Katholieke Jongeren Vredes-Aktie Katholieke Jongeren Vredesactie
Lees meer als de socialistische Anti-Oorlogsliga werden opgericht. De Anti-oorlogsliga werd onder meer gesticht vanuit het Vlaamsch Verbond van Socialistische Studenten Vlaamsch Verbond van Socialistische Studenten
Het Vlaamsch Verbond van Socialistische Studenten was de Vlaamse afdeling van het Algemeen Verbond der Socialistische Studenten, die werd opgericht in 1930, met Ward Coens als eerste voor... Lees meer en hun ledenblad Menschen Menschen
Menschen was een Vlaamsgezind en Groot-Nederlands, socialistisch studententijdschrift dat werd uitgegeven in 1930-1931. Lees meer .
Vlaams-nationalisme, antimilitarisme, pacifisme
Veel Vlaams-nationalistische, anti-Belgische dienstweigeraars omschreven zichzelf tegelijk als antimilitarist en/of pacifist. Het nog altijd in voege zijnde Frans-Belgisch militair akkoord uit de vroege jaren 1920, waartegen sinds het sluiten ervan fel werd geageerd vanuit de Vlaamse beweging, beschouwden zij als een bijkomend argument om tegelijk de Franse invloed in België, de Belgische staat en het leger op zich ter discussie te stellen. Al deze dienstweigeraars werden veroordeeld en kwamen in de gevangenis terecht, net zoals een aantal, vooral Franstalige, protestvoerders, die principieel weigerden om dienst te nemen in het leger. Het wetsvoorstel om te komen tot een officieel statuut voor gewetensbezwaarden, dat Ward Hermans Hermans, Ward
Ward Hermans (1897-1992) was een Vlaams-nationalistische schrijver, journalist en politicus, die in de loop van het interbellum radicaliseerde in nationaalsocialistische zin. Tijdens de T... Lees meer op 16 juni 1931 indiende bij de Kamer van Volksvertegenwoordigers, kreeg alleen de steun van de Vlaams-nationalisten, de socialisten en de communisten. De overweging ervan werd geweigerd omdat het initiatief werd beschouwd als een aanval op de Belgische staat.
In 1932 en 1933 weigerden Willem de Baere, Jeroom Buysse, Hendrik Decleir, Joris Kennes, Hendrik Verhelle, en Lionel de Vlaminck om zowel Vlaams-nationalistische als antimilitaristische redenen hun legerdienst te vervullen. De motieven van Julien Dehoperé en August van Humbeeck waren uitsluitend pacifistisch. Laatstgenoemde werd door de kerkelijke overheid verplicht om zijn priesteropleiding stop te zetten. Frans Buyle, Aloïs Heyninck en Herman van Volsem – alle drie lid van de socialistische Anti-Oorlogsliga – weigerden eveneens om hun dienstplicht te vervullen, maar kregen daarvoor niet de onverdeelde steun vanuit de socialistische beweging. De links-socialistische dienstweigeraar Ruger Simoens kwam vrij na een campagne die vanuit Vlaams-nationalistische en socialistische hoek, weliswaar los van elkaar, werd gevoerd, versterkt door druk vanuit het buitenland.
Dienstweigeraars werden vooral in de jaren 1931-1933 veroordeeld als deserteurs en zwaar gestraft. Het wetsvoorstel van de Vlaams-nationalistische senator Edmond van Dieren Van Dieren, Edmond
Edmond van Dieren (1879-1961) was een advocaat en een gematigd Vlaams-nationaal en onafhankelijk politicus. Hij was een pleitbezorger van de hereniging van Vlaamse katholieken en Vlaams-n... Lees meer van 2 juni 1932 om hen als politieke gevangenen te behandelen, werd weggewuifd als anti-Belgisch en niet in overweging genomen. Eerder dat jaar was in de Kamer gedebatteerd over het aan een Nederlandse protestantse theoloog opgelegde verbod om voor Leuvense studenten over pacifisme te komen spreken.
1934-1935
Fermont liep in de gevangenis tbc op en overleed thuis op 8 oktober 1933. Ook de gezondheid van De Keersmaeker, De Baere en Thielemans had tijdens hun opsluiting zwaar te lijden. Dat de katholieke Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer dienstweigering veroordeelde omwille van wat werd omschreven als ongehoorzaamheid aan het wettelijke gezag, maakte het voor gelovige dienstweigeraars mentaal en moreel extra zwaar. In de gevangenis stootten zij bovendien in de meeste gevallen op antipathie van cipiers, geneesheren en aalmoezeniers. Sommigen vervulden uiteindelijk toch hun dienstplicht, ook omdat zij als lid van het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer (Verdinaso) of het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) door de leiding daartoe werden gesommeerd. Dat laatste was symptomatisch voor de evolutie van het Vlaams-nationalisme in fascistische richting – inclusief de oprichting van paramilitaire milities – in de loop van de jaren 1930.
Na het overlijden van Fermont, op wiens begrafenis August Borms, Nestor Gerard Gerard, Nestor
Nestor Gerard (1897-1996) documenteerde als fotograaf vanaf het interbellum tot het eind van de jaren 1960 het reilen en zeilen van de Vlaamse beweging. Hij engageerde zich in het begin v... Lees meer , Gerard Romsée Romsée, Gerard
Lees meer en Herman Vos het woord voerden, bloedde de (Vlaams-nationalistische) dienstweigeringsbeweging vanaf eind 1933 geleidelijk dood. Onder impuls van onder meer Nestor Gerard werd in 1934 in Antwerpen overigens nog wel De Vlaamsche Dienstweigeraar. Maandblad ter verdediging der geestelijke belangen der Dienstweigeraars uitgegeven. In 1935 ontstond enige ophef rond de gevangenzetting van Joris Kennes, die uiteindelijk onder druk van Vlaamse en internationale vredesorganisaties van uiteenlopende ideologische signatuur vrij kwam.
De jaren vóór de Tweede Wereldoorlog
De volgende generatie dienstweigeraars – de gebroeders Stan en Rik Spiessens Spiessens, Rik
Rik Spiessens (1914-1999) was dienstweigeraar, minder uit Vlaams-nationale dan uit katholiek-pacifistische overtuiging. Na de oorlog trad hij in bij de kapucijnen in Italië. Lees meer , Jan Keustermans Keustermans, Jan
Jan Keustermans (1917-2009) trad tijdens de Tweede Wereldoorlog op als afdelingsleider van het VNV in Ekeren en was actief bij de Dietsche Militie – Zwarte Brigade, waarvoor hij nadien w... Lees meer , Jules Draeyers, Albert Verbaenen, Albert Eyckerman Eyckerman, Albert
Lees meer en christensocialist Louis van Kerckhoven – beriep zich meestal in de eerste plaats op pacifistische en niet of slechts secundair op flamingantische overwegingen. Behalve laatstgenoemde maakten zij allen deel uit van de Katholieke Jongeren Vredes-Aktie Katholieke Jongeren Vredesactie
Lees meer . Een van de drijvende krachten van deze organisatie was de Vlaamsgezinde benedictijn Alfons (Dom Modest) van Assche Van Assche, Alfons
Alfons van Assche (1891-1945) was als dom Modest abt van de Sint-Pietersabdij van Steenbrugge. Hij was tijdens het interbellum geestelijk leider van de Katholieke Jongeren Vredesactie. Hi... Lees meer , althans tot hij in 1937 door de kerkelijke overheid werd verplicht om dat engagement stop te zetten. Ook Eyckerman, van 1935 tot 1940 hoofdredacteur van het ledenblad Vredes-Aktie, was een van de sterkhouders.
Tijdens de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer van 1938 pleitte voorzitter van het IJzerbedevaartcomité Frans Daels Daels, Frans
Frans Daels (1882-1974) vormde de spil van de Vlaamsgezinde organisaties aan het IJzerfront en groeide in het interbellum als voorzitter van het IJzerbedevaartcomité en voorvechter van N... Lees meer voor een officieel statuut voor dienstweigeraars. Het initiatief werd overgenomen in een wetsvoorstel uit begin 1940 van Flor Grammens Grammens, Flor
Onderwijzer Flor Grammens (1899-1985) verwierf tijdens zijn leven grote bekendheid door zijn herhaalde en soms spectaculaire acties tegen de schendingen van de taalwetgeving. Lees meer , die als onafhankelijke op een Vlaams-nationalistische lijst tot Kamerlid was verkozen. Zoals voorgaande, gelijkaardige initiatieven, werd het door de regering terzijde gelegd.
De in belangrijke mate door het Vlaams-nationalisme geïnspireerde beweging tot dienstweigering van het eind van de jaren 1920 tot het midden van de jaren 1930 betrof alles samen 32 personen. Zij werkten als bediende of arbeider en enkelen als onderwijzer. De helft van hen kwam uit de provincie Antwerpen, zes waren afkomstig uit Oost-Vlaanderen, vier woonden in het Nederlandssprekende deel van de toenmalige provincie Brabant en telkens twee waren van Limburgse en West-Vlaamse origine. Een aantal van hen vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer aan het Oostfront Oostfronters
Het begrip oostfronters duidt in de context van de geschiedenis van de Vlaamse beweging op Vlamingen die als vrijwilliger aan de zijde van Duitsland vochten tegen het Sovjetrussische Rod... Lees meer .
Literatuur
– E. van de Perre, Lode Bonten en zijn wedervaren in het leger, 1929.
– Er was eens ’n Leeuw in het Belgische leger.
– B. Govaerts, Berten Fermont. Vlaams-nationaal geweten tegen geweld, 1972.
– I. Driesen, Het antimilitarisme van de BWP 1928-1936, Vrije Universiteit Brussel, licentiaatsverhandeling, 1976.
– B. Govaerts, Merksemnaar weigerde in 1928 Franse bevelen op te volgen. Door Lode Bonten ontdekte het Belgisch leger onze taal, in: Gazet van Antwerpen, 11-12 september 1976.
– E. Geukens, Kanttekeningen bij het Vlaamse pacifisme, in: Wetenschappelijke Tijdingen, 1976, nr. 4, kol. 295-300.
– R. Cardoen, Het probleem van de dienstweigering tussen de twee wereldoorlogen, Rijksuniversiteit Gent, licentiaatsverhandeling, 1977.
– R. Vanlandschoot, Michiel Vandekerckhove. Leven en werk, 1980.
– J. Schildermans, Hem Day en het franstalig Belgisch anarchisme tussen de twee wereldoorlogen, Katholieke Universiteit Leuven, licentiaatsverhandeling, 1983.
– J. Veestraeten, Nestor Gerard verzet zich tegen geschiedvervalsing. Vlaamse dienstweigeraars waren geen pacifisten, in: Gazet van Antwerpen, 22-23 oktober 1983.
– M. Lamot, Voorgeschiedenis en ontstaan van pacifistische bewegingen in Vlaanderen (1919-1931), Katholieke Universiteit Leuven, licentiaatsverhandeling, 1984.
– A. Smits, Dom Modest Van Assche. Kersten en Vlaming, 1986.
– J. Thys, Eerste dienstweigeraar in België uit het VOSSEN-midden van Lichtaart (1923), in: De Vos, 20 februari 1987.
– E. Truyens (red.), Huldeboek Nestor Gerard-Ward Hermans, 1987.
– A. Eyckerman, De Vlaamse dienstweigeraars tussen de twee wereldoorlogen, in: Jaarboek Vlaamse Beweging 1987, pp. 239-257.
– H. F. Jespers, Dienstweigering, in: De Vos, 28 december 1987 tot 10 maart 1989..
– E. van Neygen, Wegbereiders. Portretten van Vlaamse pacifisten, 1990.
– L. Vandeweyer, Katholieke Vredesactie in bedreigd België, in: R. Burggraeve, J. de Tavernier en L. Vandeweyer (red.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede. Katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, 1993.
– G. Durnez, ”Nooit meer oorlog!”. Berten Fermont en de Vlaamse dienstweigeraars uit de tussenoorlogse jaren, in: De Standaard, 11 november 1993.
– P. Dejaegher, “Militairen deugen niet voor vredesmissies”. Het pacifisme volgens Albert Eyckerman, in: De Standaard, 9-10 augustus 1997.
– W. Kuipers, Van mandenvlechter tot vredesapostel, in: Wij. Vlaams-nationaal weekblad, 4 november 1999.
– J. Vinks, De dood van een dienstweigeraar. Berten Fermont 1911-1933, 2001.