Nederduitsche Bond

De Nederduitsche Bond ontstond uit de toenadering van katholieke en liberale flaminganten in de stad Antwerpen die droomden van een Vlaamsgezind project dat de levensbeschouwelijke tegenstellingen oversteeg. Na haar stichting in 1861 evolueerde de Bond van een onafhankelijke en culturele drukkingsgroep naar een politieke kiesvereniging binnen de Meeting.

In de constellatie van de Meeting kon de Nederduitsche Bond boven zijn gewicht spelen en relatief veel kandidaten aanduiden. Zo kwamen belangrijke Vlaamsgezinde politici zoals Edward Coremans Coremans, Edward (1835-1910)
Advocaat Edward Coremans (1835-1910) was politicus voor de Meetingpartij en voorzitter van de Nederduitsche Bond. Gedurende 42 jaar was Coremans als kamerlid een leidende figuur van de Vl... Lees meer , Jan de Laet De Laet, Jan Jacob
Antwerpenaar Jan J. de Laet (1815-1891) was een liberale en flamingantische letterkundige. Ook ijverde hij als Kamerlid van de Meetingpartij voor het stemmen van taalwetten. Lees meer en Lodewijk Gerrits Gerrits, Lodewijk
Lodewijk Gerrits (1827-1873) was een drukker en auteur wiens Vlaams- en sociaalgezindheid prevaleerde op levensbeschouwelijke tegenstellingen. Hij lag mee aan de basis van de Nederduitsch... Lees meer in de jaren 1860 in de Kamer. Daar ijverden ze voor de eerste taalwetten Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer in onderwijs Onderwijs
Lees meer , gerecht Gerecht
Lees meer en bestuur Bestuur
Het taalgebruik in het bestuur is een centraal aspect van de Belgische taalkwestie. Het omvat het proces van het afdwingen van taalrechten voor Vlamingen evenals de bestuurstaalwetgeving ... Lees meer .

Samen met de vernederlandsing van het stads- en provinciebestuur kunnen die taalwetten tot de belangrijkste verwezenlijkingen van de Nederduitsche Bond gerekend worden, die gaandeweg steeds meer liberale flaminganten naar de liberale partij Liberale partij
De verhouding tussen de liberale partij en het partijpolitieke liberalisme in België enerzijds, en de Vlaamse beweging anderzijds levert een gevarieerd en ingewikkeld beeld op dat evoluee... Lees meer zag terugkeren. Zo evolueerde de Nederduitsche Bond in de loop van de jaren 1870-1880 naar een kleine, maar radicale en invloedrijke fractie binnen de katholieke partij Katholieke partij
De katholieke partij, later CVP (vanaf 1945) en CD&V (vanaf 2001) speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. De partij had een belangrijk aandeel in onder m... Lees meer .

Ontstaan

Sinds het liberaal congres van 1846 een verdere afbrokkeling van het unionisme had ingeluid, was het flamingantisme in Antwerpen niet meer in staat geweest de katholiek-liberale partijgrens te overstijgen. In het klimaat van toenadering tussen de radicale liberalen en de katholieken omstreeks 1860 werd dat opnieuw mogelijk. Het flamingantisme ging zich in die jaren sterker vervlechten met andere progressieve kwesties die zich niet meer simpelweg als liberaal of katholiek lieten indelen, zoals de fortenkwestie, het antimilitarisme Antimilitarisme
Lees meer , de afkeer van het doctrinaire establishment … Die kwesties maakten de ideologische tegenstellingen tussen de flaminganten in de verschillende politieke partijen minder onoverkomelijk.

De verwerping van het wetsvoorstel- Coomans Coomans, Jean-Baptiste
Jean-Baptiste Coomans (1813-1896) streefde als volksvertegenwoordiger en via zijn eigen persorganen naar een vooruitstrevend katholiek programma en meer waardering voor de volkstaal. ... Lees meer dat de vrije taalkeuze bij het toelatingsexamen in het hoger onderwijs Hoger onderwijs
De evolutie van het Vlaamse hoger onderwijs werd gekenmerkt door een moeizame vernederlandsingspolitiek, gaande van het vroegste verschijnen van Nederlandstalig onderwijs tot de integrale... Lees meer moest waarborgen, dreef de liberale en katholieke flaminganten verder naar elkaar. In Antwerpen leefde er bovendien onvrede over de machtsverhoudingen binnen de Liberale Associatie, waar de flaminganten het steeds moesten afleggen tegen de hoge burgerij op de kandidatenlijst. Na de gewonnen gemeenteraadsverkiezingen in oktober 1860 nam de frustratie over de Franstalige administratie onder het liberale stadsbestuur toe.

De toenadering tussen de Vlaamsgezinde krachten in de stad culmineerde in de stichting van de Nederduitsche Bond op 22 maart 1861. Op de stichtingsvergadering van de ‘Verenigde Vlamingen van Antwerpen’ was de fine fleur van de Antwerpse Vlaamsgezinden vertegenwoordigd. Daar werd de ambitie uitgesproken om een verbond te stichten dat ‘bij miskenning van alle bestaande partijen, samen zou werken tot verkrijging, door alle middelen, van de politieke vrijheid der Vlamingen.’ Prominente flaminganten van liberale zijde, zoals Jan Baptist van Rijswijck Van Ryswyck, Jan Baptist
Jan Baptist van Ryswyck (1818-1869) was leerkracht, volksdichter, journalist en schrijver. Vanuit zijn radicaal liberalisme, antimilitarisme, flamingantisme en Antwerps particularisme von... Lees meer en Lodewijk Gerrits Gerrits, Lodewijk
Lodewijk Gerrits (1827-1873) was een drukker en auteur wiens Vlaams- en sociaalgezindheid prevaleerde op levensbeschouwelijke tegenstellingen. Hij lag mee aan de basis van de Nederduitsch... Lees meer , en katholieke zijde, zoals August Snieders Snieders, August
Lees meer en Jan de Laet De Laet, Jan Jacob
Antwerpenaar Jan J. de Laet (1815-1891) was een liberale en flamingantische letterkundige. Ook ijverde hij als Kamerlid van de Meetingpartij voor het stemmen van taalwetten. Lees meer traden toe tot het bestuur. Eerste voorzitter werd de liberaal Hyppolite Langlois Langlois, Hyppolite
Lees meer , ondervoorzitter de katholiek Lodewijk Vleeschouwer Vleeschouwer, Lodewijk
Lodewijk Vleeschouwer (1810-1866) was medewerker aan tal van periodieken. Hij was lid van De Toekomst en van rederijkerskamer De Olijftak. In 1847 stichtte hij het satirisch weekblad De R... Lees meer . Secretarissen waren de liberaal Julius de Geyter De Geyter, Julius
Julius de Geyter (1830-1905) was een progressief-liberale en Groot-Nederlandse flamingant in Antwerpen, die Nederlandstalige gedichten, liederen en krantenartikelen schreef. Lees meer en de katholiek Edward Coremans.

De meeste leden waren het idee van een onafhankelijke politieke groep aanvankelijk weinig genegen, ondanks het aandringen van Van Rijswijck en De Laet. De Bond fungeerde in het begin daarom vooral als een flamingantische drukkingsgroep, die de partijen van buitenaf wilde beïnvloeden. In de eerste jaren kreeg het Nationaal Toneel Nationael Tooneel
Lees meer daarbij de volle aandacht, met het actiepunt dat het Nederlandstalige toneel op gelijke voet met het Franstalige toneel behandeld moest worden. Ook speelde de Bond de rol van cultureel genootschap met letterkundige zittingen waarop de leden voordroegen uit eigen werk – zo herhaaldelijk Jan van Beers Van Beers, Jan
Jan van Beers (1821-1888) was een Vlaams leraar en dichter uit Antwerpen. Lees meer – of spreekbeurten hielden. Het bestuur van twintig leden, dat door de algemene vergadering werd aangewezen, koos jaarlijks het bureau. Zo wilde men vermijden dat een klein groepje de leiding in handen kregen.

De Bond als partijpolitieke speler

In 1862 zou de Nederduitsche Bond tot een echte partijpolitieke speler vervellen. De Kommissie der Krijgsdienstbaarheden, die het Antwerpse verzet tegen de liberale regering- Rogier Rogier, Charles
Charles Rogier (1800-1885) was een liberale politicus die meermaals een functie als minister of regeringsleider bekleedde. In zijn streven naar een sterke, geünificeerde en op termijn een... Lees meer II organiseerde, deed een beroep op de Nederduitsche Bond om samen met de gevestigde Liberale en Konservatieve Verenigingen toe te treden. Een van de beweegredenen voor die vraag was dat de Nederduitsche Bond als enige de Nederlandstalige redenaars kon leveren voor de meetings, en omdat deze bovendien als journalisten het grootste deel van de Antwerpse pers achter zich hadden. Met name Jan Baptist van Rijswijck Van Ryswyck, Jan Baptist
Jan Baptist van Ryswyck (1818-1869) was leerkracht, volksdichter, journalist en schrijver. Vanuit zijn radicaal liberalisme, antimilitarisme, flamingantisme en Antwerps particularisme von... Lees meer , de flamboyante journalist, zou de hoofdrol op deze meetings opeisen met zijn polemische redevoeringen die tot in het Paleis beroering wekten. Andere populaire sprekers waren Karel Nys Nys, Karel
Journalist Karel Nys (1825-1881) bevorderde het gebruik van het Nederlands in de Antwerpse zakenwereld. Hij behoorde tot de liberale strekking binnen de Vlaamse beweging. Lees meer , Harry Peters Peters, Harry
Harry Peters (1839-1907) was een Antwerpse journalist, schrijver en griffier die vooral bekendheid genoot door zijn analyse van de rechtszaak van Coucke en Goethals. Lees meer en Lodewijk Vleeschouwer Vleeschouwer, Lodewijk
Lodewijk Vleeschouwer (1810-1866) was medewerker aan tal van periodieken. Hij was lid van De Toekomst en van rederijkerskamer De Olijftak. In 1847 stichtte hij het satirisch weekblad De R... Lees meer .

Van mei 1862 af begon de Bond zich te organiseren als een kiezersvereniging door een ruime ledenwerving en door de organisatie van wijkafdelingen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van december 1862 forceerde hij mee een breuk binnen de Kommissie der Krijgsdienstbaarheden. De Liberale Associatie splitste zich af, zodat de Meetingpartij Meetingpartij
De Meeting (1862-1914) was een Antwerpse politieke formatie die ontstond uit een coalitie van flaminganten, progressieve liberalen en katholieken. Ze liet zich kenmerken door een uitgespr... Lees meer ontstond met de Kommissie als hoofdbestuur. Het was een coalitie van de Bond met de Grondwettelijke Conservatieve Vereniging (de katholieke partij Katholieke partij
De katholieke partij, later CVP (vanaf 1945) en CD&V (vanaf 2001) speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. De partij had een belangrijk aandeel in onder m... Lees meer dus) en de afgescheurde radicale liberalen. Het is opvallend dat slechts twee bekende flaminganten deze koers weigerden te volgen en de Liberale Associatie bleven steunen, namelijk Hyppolite Langlois en Benedictus J. Mees Mees, Benedictus
Benedictus Mees (1822-1901) speelde als oprichter en leider van de Algemeene Werkmansbond een pioniersrol in de Antwerpse arbeidersbeweging. Daarnaast was hij tussen 1850 en 1870 een prom... Lees meer . In feite werd hier een twintig jaar oude strijd hervat tussen de liberale partij en de Vlaamse beweging in Antwerpen.

In april 1864 verliet Jan Baptiste van Rijswijck de Bond, hoewel hij verklaarde ‘de politieke werking van de Bond tot hier toe heel en al goed te keuren’. Maar hij verweet de Meeting dat ze haar antimilitarisme niet tot het uiterste doordreef en sloot zich begin 1865 bij de doctrinair-liberale partij aan. Het vertrek van de eigenzinnige Van Rijswijck was mede door zijn antiklerikalisme geïnspireerd.

In de Meetingpartij, die gedurende tien jaar alle Antwerpse verkiezingen in de wacht zou slepen, kreeg de Bond van bij de aanvang een belangrijk deel van de mandaten toegewezen voor de gemeente- en de provincieraad en het parlement. Van 1866 af werd dat zelfs een derde, zodat Jan J. de Laet, Lodewijk Gerrits en Edward Coremans samen in de Kamer van Volksvertegenwoordigers zetelden. Dat was veel meer dan in verhouding tot de electorale aanhang van de Bond. Maar de flaminganten zoals de radicalen waren onmisbare elementen in de nieuwe partij, al steunde die in hoofdzaak op de katholieke kiezers.

De Nederduitse Bond rekruteerde zijn leden voornamelijk uit de ambachtelijke middenstand en de bedienden, die vaak niet stemgerechtigd waren. In het bestuur zetelde eerder de hogere middenklasse en de vrije beroepen: advocaten, journalisten, publicisten, middenstanders en klerken. Dat was een democratische vernieuwing tegenover het establishment van de andere kiesvereningen, dat vaak aristocratisch en veelal uit de hoge burgerij afkomstig was.

De Vlaamsgezindheid behoorde met het antimilitarisme tot de belangrijkste strijdpunten van de Meeting. Zowel door de gemeente- als door de provincieraad werden vanaf 1863 vele maatregelen getroffen om het bestuur Bestuur
Het taalgebruik in het bestuur is een centraal aspect van de Belgische taalkwestie. Het omvat het proces van het afdwingen van taalrechten voor Vlamingen evenals de bestuurstaalwetgeving ... Lees meer en onderwijs Onderwijs
Lees meer te vernederlandsen. Maar in januari 1866 stelde Julius de Geyter De Geyter, Julius
Julius de Geyter (1830-1905) was een progressief-liberale en Groot-Nederlandse flamingant in Antwerpen, die Nederlandstalige gedichten, liederen en krantenartikelen schreef. Lees meer , die tot dan toe zeer actief was geweest in het bestuur van de Bond, de tekorten ter zake aan de kaak en in mei daaropvolgend nam hij ontslag. Nog in hetzelfde jaar stichtte hij de Liberale Vlaamsche Bond Liberale Vlaamsche Bond van Antwerpen
De Liberale Vlaamsche Bond was een liberale kiesvereniging die in 1866 in Antwerpen werd opgericht door Julius de Geyter, Hendrik Lenaerts en anderen. Lees meer , die ging samenwerken met de Liberale Associatie. Hij stond niet alleen met zijn kritiek dat de Nederduitsche Bond de taalstrijd had laten ondersneeuwen door de andere strijdpunten van de Meetingbeweging.

De Geyters schudde de Nederduitsche Bond wakker. Een landdag werd samengeroepen, volksvertegenwoordiger De Laet diende in de Kamer een verslag in over de Vlaamse grieven en bij besluit van 27 augustus 1866 riep de gemeenteraad het Nederlands uit tot de enige officiële taal van Antwerpen. Tijdens de volgende jaren bleef de integrale toepassing van dit besluit een zorgenkind van de Bond. De volledige vernederlandsing van het stadsbestuur was dan ook nog niet voltooid, toen de Verenigde Liberalen zegevierden op 1 juli 1872 in de gemeenteraadsverkiezingen. Zij zetten sterker in op de tweetaligheid Tweetaligheid
Lees meer van het stadsbestuur, maar zouden de vernederlandsing niet volledig terugdraaien, zoals de Meeting beweerde.

Van de jaren 1870 tot het einde

Het definitieve verlies van zijn machtspositie in het Antwerpse stadhuis ontnam de Bond veel van zijn uitstraling. De tijd van de woelige volksvergaderingen met 500 tot 600 aanwezige leden, was voorbij. Tegenstanders zagen hierin het bewijs dat dat allemaal ‘klerken van het stadhuis’ waren geweest. Ook de morele steun die de Bond had ontvangen van Brusselse en Gentse liberale flaminganten kalfde af. De Meetingpartij was, door de opname van Victor Jacobs in de katholieke regering in 1870, duidelijk ingeschakeld in de Belgische katholieke partij. De meeste liberalen waren teruggekeerd naar de liberale partij en binnen de Meetingcoalitie verschoof het zwaartepunt hoe langer hoe meer naar de Grondwettelijke Conservatieve Vereniging, die ook financieel veel sterker stond dan de Nederduitsche Bond.

Toch wist de Bond nog gedurende tientallen jaren een aantal vrijzinnige flaminganten aan zich te binden, omdat hij vasthield aan het beginsel dat hij liberalen en katholieken verenigde en omdat hij buiten het Antwerpse gemeentebestuur nog veel kon verwezenlijken. Op 11 juli 1872 riep de provincieraad het Nederlands uit tot enige officiële taal van het provinciebestuur. In 1873 en 1878 werden, op initiatief van de volksvertegenwoordigers van de Nederduitsche Bond Coremans en De Laet, de eerste taalwetten Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer uitgevaardigd. In de jaren 1880 lanceerde de Bond opnieuw de Landdagbeweging Landdagbeweging
De Landdagbeweging, die zich ontwikkelde vanaf de vroege jaren 1860, vormde tot aan de Eerste Wereldoorlog de aanzet tot een reeks al dan niet succesvolle initiatieven tot samenwerking va... Lees meer , waaraan vrijzinnige flaminganten van Brussel en Gent deelnamen. In 1891 sloot hij zich wel aan bij het neutrale Nationaal Vlaamsch Verbond, maar niet bij de Vlaamsche Katholieke Landsbond: zo hield de Nederduitsche Bond vast aan zijn godsdienstig neutrale karakter.

In 1891 veroorzaakte de opvolging van de overleden volksvertegenwoordiger De Laet een ernstig incident. De Kommissie der Krijgsdienstbaarheden weigerde de kandidaat van de Bond, Jan I. de Beucker De Beucker, Jan
Jan Ignaas de Beucker (1827-1906) was een pleitbezorger van de vernederlandsing van het publiek leven in Vlaanderen. Hij richtte mee de Nederduitsche Bond op, was actief in de Landdagbewe... Lees meer , omdat die als voorzitter van de Bond bij verschillende gelegenheden een te onafhankelijke houding had aangenomen tegenover de partij en de regering. De Bond was verplicht zich daarbij neer te leggen en Max Bausart Bausart, Max
Max Bausart (1841-1915) was een Antwerpse advocaat die actief was in de Meetingbeweging. Hij was provincieraadslid van 1872-1892 voor de Meeting. Daarna werd hij voorstander van het daens... Lees meer te laten verkiezen.

Dat incident was medeoorzaak van het optreden van een daensistische Daensistische beweging
Daensistische beweging is de verzamelnaam voor een geheel van feiten, opvattingen, organisaties, personen en strijdmiddelen die tijdens de late 19de en de vroege 20ste eeuw een onderdeel... Lees meer groep in Antwerpen vanaf 1895. Die groep werd gesticht door voormannen uit de Nederduitsche Bond: De Beucker, Bausart en de jonge advocaten Adolf Pauwels Pauwels, Adolf
Adolf Pauwels (1864-1902) was tijdens zijn jonge jaren erg actief in de katholieke flamingantische scholieren- en studentenbeweging. Als advocaat en als politicus zette hij zich nadien vo... Lees meer , Emiel Schiltz Schiltz, Emiel
Emiel Schiltz (1865-1929) was een katholieke advocaat en politicus, die ook sterk was geïnteresseerd in beeldende kunst en literair bedrijvig was. Hij zette zich sterk in voor de verneder... Lees meer en Hector Lebon Lebon, Hector
De Vlaamsgezinde en maatschappelijk bewogen advocaat Hector Lebon (1863-1935) begon zijn politieke loopbaan in de daensistische beweging, maar stapte later over naar de katholieke partij.... Lees meer . Ze bleven echter lid (of werden het spoedig opnieuw) van de Bond op wiens steun ze konden rekenen om als een zelfstandige groep binnen de Meetingpartij erkend te worden. Maar die erkenning viel hun slechts bij enkele verkiezingen te beurt. Zoals de Nederduitsche Bond in de jaren 1860 de meest democratische, antimilitaristische en anti-leopoldistische fractie van de Meetingpartij was geweest, zo steunde hij na 1894 niet alleen de daensistische groep, maar ook de arbeidersvertegenwoordiging binnen de partij.

De invoering van het algemeen meervoudig stemrecht bracht van 1894 af een groter aantal flaminganten in het parlement, zodat Antwerpen daar niet meer alléén de leiding had van de strijd om taalwetten met de oudere Coremans en Florimond Heuvelmans Heuvelmans, Florimond
Florimond Heuvelmans (1858-1931) was een Vlaamsgezinde adovcaat en politicus voor de katholieke Meetingpartij. Lees meer . Omstreeks 1910 herwon de Nederduitsche Bond zijn leidende positie met de volksvertegenwoordigers Adelfons Henderickx Henderickx, Adelfons
Adelfons Henderickx (1867-1949) was een Antwerpse katholieke volksvertegenwoordiger. Tijdens de Eerste Wereldoorlog engageerde hij zich in het activisme en tijdens het interbellum in het ... Lees meer (1906), Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer (1910) en Alfons van de Perre Van de Perre, Alfons
Lees meer (1912).

Na de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer verdween de Meetingpartij en met haar de Nederduitsche Bond. Weinig andere lokale verenigingen hebben zo’n grote rol gespeeld in de politieke Vlaamse beweging.