Gemeenschapskunst

Gemeenschapskunst vond als aparte artistieke tendens in België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer haar oorsprong tijdens de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer en meteen daarna. Kunstenaars en intellectuelen in Antwerpen dienden daarbij als wegbereider, niet het minst door hun betrokkenheid bij een vernieuwde, maatschappelijk geëngageerde Vlaamse beweging, waarin bredere lagen van de bevolking politiek relevant geworden waren en een sterk pacifistisch Pacifisme
Lees meer sentiment heerste. Het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer uit de oorlogsjaren leefde in deze artistieke milieus verder en ging een wisselwerking aan met de hooggestemde idealen van het humanitair expressionisme, dat de katalysator was van het engagement van vele jonge kunstenaars voor een nieuwe kunst. De dichter Paul van Ostaijen Van Ostaijen, Paul
Paul van Ostaijen (1896-1928) was een schrijver die met zijn poëzie, proza en kritische werk grote invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandstalige literatuur. Zijn zoektocht naar een nie... Lees meer en de beeldende kunstenaar Jozef Peeters waren  een tijdlang de grote promotoren van deze gemeenschapskunst, zij het in gespreide slagorde (zie Beeldende kunst Beeldende kunst
De beeldende kunsten en de Vlaamse beweging onderhielden van 1830 tot vandaag een complexe en gelaagde relatie, die pendelde tussen gematigde sympathie, radicaal engagement en kritische a... Lees meer ).

Een nieuwe politieke context en het humanitair expressionisme van Ruimte

Na de Eerste Wereldoorlog leidde een versneld democratisch en sociaal bewustzijn tot de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen (1919), die een sterke groei van de Belgische Werkliedenpartij Belgische Werkliedenpartij
Lees meer en de opgang van een communistische partij tot gevolg had. Ook de uit de oorlog gegroeide Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer zette in op de bredere bevolking. In dit broeierige en experimentele klimaat maakte een generatie historische avant-gardisten haar opwachting. De revolutionaire maatschappelijke en politieke ontwikkelingen hadden een toenadering tussen politiek en kunst tot gevolg. Het begrip gemeenschapskunst, ook wel art communautaire of art collectif genoemd, diende als brug tussen beide werelden. Al sinds de 19de eeuw was de term voor verschillende invullingen vatbaar geweest, voornamelijk met betrekking tot de rol van de kunst Kunst
Lees meer en literatuur Literatuur
De literatuur heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en ook in de daaropvolgende fasen van de Vlaamse natiewording zijn schrijvers vaak richting... Lees meer in de maatschappij. Zo maakte het begrip gemeenschapskunst rond de eeuwwisseling furore in de kringen rond het Brusselse avant-gardetijdschrift Van Nu en Straks Van Nu en Straks
Van Nu en Straks (1893-1901) was een literair en cultureel tijdschrift, dat voor Vlaanderen vernieuwend was doordat het aansloot bij internationale eigentijdse denkrichtingen zoals het an... Lees meer , waar het uitdrukking gaf aan een verlangen om met hoogstaande moderne kunst van internationaal niveau vorm te geven aan de maatschappij. En in het interbellum werd het begrip overgenomen door de beweging van het humanitair expressionisme. Daarin vormde het 'ethische’ standpunt een belangrijk element.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden vernieuwende tendensen in de Europese kunst zoals het Italiaanse futurisme en het Duits expressionisme in Antwerpen de inspiratiebron voor een lokale avant-garde. Een groep jonge activistische Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer kunstenaars en schrijvers rond Paul van Ostaijen was vanuit haar (inter)nationalistische en radicaal-linkse opvattingen begaan met de maatschappelijke rol die avant-gardekunst diende te vervullen. De metropool werd een arena waarin het individu zich moest verhouden tot de massa. Dit resulteerde later in Van Ostaijens oproep om kunst te ‘ontindividualiseren’ met een maatschappelijk doel voor ogen. In Antwerpen werd de strijd tegen een kapitalistische burgerlijke elite gelijkgesteld aan de strijd voor het Vlaamse volk. Het is in die context dat Van Ostaijen, in een open brief in maart 1920 aan Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer , uitlegde waarom hij voor de Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer koos in plaats van voor de socialistische partij.

Na zijn ballingschap in Berlijn keerde Van Ostaijen terug naar Antwerpen, om er mee te werken aan het humanitair-expressionistische tijdschrift Ruimte Ruimte
Lees meer . De beginselverklaring ‘Ter Inleiding’ van dit tijdschrift lanceerde in maart 1920 de term ‘gemeenschapskunst’ in een oproep aan kunstenaars om deel te zijn van een maatschappelijke verandering. De auteur, socioloog, gewezen activist en Vlaams-nationalistische politicus Herman Vos Vos, Herman
Herman Vos (1889-1952) engageerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in het activisme. Vanaf 1925 was hij parlementslid voor de Frontpartij. Toen het Vlaams-nationalisme zich in de jaren... Lees meer en de uitgever-redacteur Eugène de Bock De Bock, Eugène
Eugène de Bock (1889-1981) was een Vlaamse uitgever en auteur. Hij was de oprichter en directeur van uitgeverij De Sikkel en stichtte ook mee de Vereniging ter bevordering van het Vlaamse... Lees meer probeerden zo een groep jongeren aan zich te binden rond een gezamenlijk cultureel project dat zich afzette tegen een traditionalistische Vlaamse kunst enerzijds en anderzijds strijd voerde tegen het als individualistisch ervaren modernisme van het Vlaamse expressionisme.

Jozef Peeters’ gemeenschapskunst en de Kring Moderne Kunst

Op het moment dat de jonge schilder en kunstorganisator Jozef Peeters in december 1921 zijn manifest Gemeenschapskunst publiceerde in het initieel breed culturele flamingantische strijdblad Het Overzicht Het Overzicht
Lees meer , kaapte hij dus een term met een voorgeschiedenis, die gevarieerde invullingen had gekend. Peeters wierp zich met de publicatie van dit theoretische opstel op als leider van de Antwerpse avant-garde en positioneerde zich zowel ten opzichte van zijn rivaal Van Ostaijen als, algemener, ten opzichte van de traditionele esthetica, die in zijn ogen een nefast individualisme vooropstelde. Gemeenschapskunst werd zo een tijdlang gelijkgesteld met Peeters’ variant van de kunsttheorieën van het Nederlandse neoplasticisme (Piet Mondriaan, Theo van Doesburg), Zuivere Beelding genaamd. Binnen de regionale Antwerpse en bij uitbreiding Vlaamse en Belgische context moest gemeenschapskunst begrepen worden als een dogma waarbij abstracte kunst een ethisch maatschappelijk engagement diende.

In een eerste periode (1919-1923) beïnvloedde Peeters’ politiek-culturele idealisme de ontwikkeling van een eigen avant-garde. Zijn banden met de Antwerpse vleugel van de Vlaamse beweging waren zowel theoretisch als praktisch van aard. In februari 1920 maakte hij al gebruik van het netwerk en de accommodaties voor de eerste Antwerpse lezing van Van Doesburg, Klassiek, barok, modern. Deze lezing publiceerde De Bock nadien bij zijn uitgeverij De Sikkel De Sikkel
De Sikkel was een uitgeverij die in 1919 werd opgericht door de activistische letterkundige Eugène de Bock. Vanaf 1954 ging de uitgeverij zich hoofdzakelijk toeleggen op schoolboeken en i... Lees meer . De impact van Vos en De Bock op de jonge garde kunstenaars blijkt uit hun inhoudelijke betrokkenheid bij de congressen die Peeters als secretaris van de Kring Moderne Kunst organiseerde. Op het Eerste Kongres voor Moderne Kunst (oktober 1920) hield De Bock een rede, die gepubliceerd werd in hetzelfde nummer van Ruimte als dat waarin Vos’ artikel Een dekadent Vlaanderen? opgenomen werd (december 1920). Op het tweede congres gaf Vos de lezing Over de politiek in verband met kunst (april 1922), verschenen in Vlaamsche Arbeid Vlaamsche Arbeid
Vlaamsche Arbeid was een katholiek en Vlaamsgezind literair tijdschrift dat in Antwerpen verscheen van 1905 tot 1914 en van 1919 tot 1930. Het was het geesteskind van Karel van den Oever ... Lees meer . In de lijn van vele cultuurkritische geschriften uit die periode juichte Vos een nieuwe wereld toe, naar analogie van de ideeën die ook in het vooroorlogse Duitse expressionisme leefden. Het anti-individualistische pleidooi vormde de kern van Vos’ discours: hij zette de bakens uit voor de humanitair expressionistische ‘ethiek’.

Van een internationale broederschap naar een nationalistische volkscultuur

Met zijn Tweede Kongres voor Moderne Kunst, dat plaatsvond in de feestzaal van het Atheneum van Antwerpen op 21-22-23 januari 1922, wierp Peeters zich op als de leider van de Belgische avant-garde van dat moment. De groots opgezette internationale tentoonstelling die het congres begeleidde, met het kruim van de internationale avant-garde, vond plaats in de bovenzaal van El Bardo aan de Sint Jacobsmarkt 91. Op dit adres had de samenwerkende vennootschap Malpertuus in mei 1920 het secretariaat van de Frontpartij gehuisvest. Als secretaris van de partij faciliteerde Vos de tentoonstelling. Toch zou deze samenwerking van korte duur zijn. Na het derde congres (Brugge, augustus 1922) stopte ook de samenwerking met de Vlaamse Wetenschappelijke Congressen Vlaamsche Wetenschappelijke Congressen
De Vlaamsche Wetenschappelijke Congressen (1887-1942) ijverden in uiteenlopende vakgebieden voor een Nederlandstalige wetenschapsbeoefening in Vlaanderen. Lees meer .

In de visie van Peeters moest de geometrische abstracte kunst de nieuwe artistieke norm worden. Door die te koppelen aan een streven naar een nieuwe (Vlaamse) samenleving meende hij tot een ‘gemeenschapskunst’ te komen. Gaandeweg, en met name door interne discussies, bleek deze term moeilijk verenigbaar met zijn groeiende internationale ambities en koos hij voor de term ‘constructivisme’. Naarmate de avant-garde zich internationaal inbedde, verloor ze haar regionale politieke banden, waar ze aanvankelijk op gesteund had. Exemplarisch is het tijdschrift Het Overzicht, dat eerst een relatief goed verkopend blad was zolang het de Vlaamse strijd en het politiek-ethische benadrukte. Toen het gaandeweg zijn Vlaamsgezinde engagement inwisselde voor internationaal gerichte kosmopolitisme, daalde zijn oplage scherp, maar wist het tijdschrift zich wel te associëren met een internationaal netwerk van avant-gardebladen zoals Manomètre, Der Sturm, L’Esprit Nouveau, Noi en Ma. Deze wending, die was ingezet door Peeters als nieuwe co-hoofdredacteur van het blad (samen met Michel Seuphor Seuphor, Michel
Michel Seuphor (1901-1999) was een schrijver en graficus, die vooral naam maakte met zijn studies over abstracte kunst. Als grafisch kunstenaar verwierf hij zelf enige faam met zijn ‘lacu... Lees meer ), kende een hoogtepunt met het ‘Vlaamse’ nummer van Der Sturm in 1924. Daarna volgde de zwanenzang van de avant-gardebewegingen in België. De vooropgestelde gemeenschapskunst leek met haar vormelijke experimenten alle aansluiting bij een lokaal Vlaams publiek te verliezen. Een vergelijkbare evolutie als in de beeldende kunst kende overigens ook Het Vlaamsche Volkstooneel Het Vlaamsche Volkstooneel (1920-1924)
Lees meer onder Anton van de Velde Van de Velde, Anton
Anton van de Velde (1895-1983) was een Vlaams-nationalistische theaterauteur en romanschrijver, die als lid van de Pelgrimbeweging en spilfiguur bij het Vlaamsche Volkstoneel in de jaren ... Lees meer . Een mild modernisme dat onder de vlag van de gemeenschapskunst aan gematigde artistieke vernieuwing wilde doen, was medio jaren 1920 nog even opgeflakkerd in de christelijke kunstenaarsgroep De Pelgrim De Pelgrim
De Pelgrim was een katholieke kunstenaarsbeweging die in 1924 werd opgericht door Felix Timmermans, Ernest van der Hallen en Flor van Reeth. De beweging wilde het Vlaams-katholieke kunst... Lees meer , met onder anderen de architect Flor van Reeth Van Reeth, Flor
Lees meer en glazenier Eugeen Yoors Yoors, Eugeen
Eugeen Yoors (1879-1975) was in Vlaanderen tijdens de 20ste eeuw de grote vernieuwer van de glasschilderkunst. Tussen 1959 en 1965 vervaardigde hij tien glas-in-loodramen voor de in herop... Lees meer .

Ook in de loop van de jaren 1930 bleef het begrip ‘gemeenschapskunst’ circuleren in Vlaamse artistieke middens, maar de Vlaams-nationalistische invulling ervan ging nu vooral gepaard met een conservatief en autoritair maatschappijbeeld. Zelfverklaarde ‘volksverbonden’ kunstenaars vervingen de utopische en internationalistische idealen uit een vorig decennium door pleidooien voor een terugkeer naar de ‘orde’, de ‘natuur’, weg van het experimentele en het kosmopolitische. Sommige voormalige avant-gardisten zoals Marc Eemans en Karel Maes gaven de revolutionaire uitgangspunten een rechts-radicale Rechts-radicalisme
De rechts-radicale traditie begon toen het Vlaams-nationalisme in het interbellum koos voor Nieuwe Orde en collaboratie. Na de oorlog evolueerde radicaal-rechts in Vlaanderen van nostalgi... Lees meer invulling. Er ontstonden corporatistische Corporatisme
Het corporatisme was in het interbellum, vooral in de crisisjaren 1930, een wijdverspreid, maar tegelijk vaag alternatief maatschappelijk en politiek model. Na de Tweede Wereldoorlog zou ... Lees meer organisaties die geïnspireerd waren op het ontluikende fascisme in Italië, zoals de Vereeniging der Beroepskunstenaars van België. Een samenwerking tussen staat en kunst werd vooropgesteld, zoals blijkt uit een toenadering tussen de ambachten en kunsten op de Wereldtentoonstelling van 1935 in Brussel en in Roger Avermaetes tentoonstellingen te Antwerpen aan het einde van de jaren 1930. Een andere evolutie in die ‘volksverbonden’ gemeenschapskunst werd het massaspel, een praktijk waarbij monumentale evenementen van dans en theater vanuit een strak geordend politiek project werden georganiseerd (zie Toneel Toneel
Het Vlaamse toneel onderhield vanaf zijn ontstaan in de 19de eeuw een complexe en gelaagde verhouding met de Vlaamse beweging. Van een belangrijk emancipatorisch instrument en voorwerp va... Lees meer ).