Racisme en de Vlaamse beweging (1830-1885)

In de Vlaamse beweging bestonden in de 19de eeuw uiteenlopende, soms tegenstrijdige visies op de afbakening van het 'Vlaamse volk'. Orangisten Orangisme
Het orangisme is de verzamelterm voor het verzet tegen de Belgische afsplitsing van het Koninkrijk der Nederland onder leiding van Willem I van Oranje. Lees meer bleven dit volk na de omwenteling van 1830 zien als een onderdeel van het Nederlandse volk. Pangermanisten beklemtoonden dan weer de Vlaamse verwantschap met het Duitse Duitsland & Vlaanderen
Van de eerste helft van de 19de eeuw tot 1945 stond het Duitse beeld van Vlaanderen in het teken van etnisch-culturele verbondenheid. Die romantische perceptie leefde vooral bij een beper... Lees meer volk. Voor particularisten was de katholieke geloofsovertuiging een essentieel ingrediënt dat het Vlaamse volk onderscheidde van de protestantse inwoners van Nederland Nederland
Nederland is met Vlaanderen verbonden door de economische infrastructuur, de taal en de geschiedenis. Vanaf eind 18de eeuw kreeg die verbondenheid in taal en cultuur op uiteenlopende mani... Lees meer . Belgisch-patriottische flaminganten benaderden het Vlaamse volk als een op zichzelf staande gemeenschap met een gezamenlijke taal en cultuur die echter staatkundig thuishoorde in het biculturele België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer . Die laatste benadering was in de 19de eeuw wellicht het dominantst. Ze steunde zowel op 'legalistische' als op 'etnische' overtuigingen: de Belgische grondwet gold als sluitstuk van de politieke organisatie van het land, met inbegrip van al zijn inwoners, maar tegelijk werd er vanaf de eerste Vlaamse teksten (in het bijzonder De leeuw van Vlaenderen De leeuw van Vlaenderen
De leeuw van Vlaenderen (1838) is een historische roman van Hendrik Conscience over de gebeurtenissen rond de Guldensporenslag in 1302. Verschillende leuzen en symbolen uit de roman zijn ... Lees meer ) vanzelfsprekend vanuit gegaan dat België twee aparte volkeren huisvestte: een Vlaams en een Waals, die op basis van vooral taal en een gedeeld verleden van elkaar te onderscheiden waren. De kritiek op de Franstalige dominantie in de Nederlandstalige provincies, die de voornaamste bestaansreden was van de prille Vlaamse beweging, deed systematisch een beroep op de burgerrechten van de Nederlandstalige inwoners. Daarbij werd vrij consequent benadrukt dat het ging om een culturele strijd, niet om een politieke of staatkundige strijd. In De eendragt De Eendragt
De Eendragt – vanaf 1864 als De Eendracht gespeld – was een algemeen cultureel tijdschrift dat in Gent verscheen van 1846 tot 1879. Het volgde de evolutie van de Vlaamse beweging op de vo... Lees meer (2 januari 1848, nr. 16) werd de Vlaamse beweging een 'taelbeweging' genoemd, en heel uitdrukkelijk géén 'democratische beweging', waarmee bedoeld werd dat 'opruiing tegen Orde en Staet' geen oogmerk was. Anders gezegd: in de eerste jaren van haar bestaan koos de Vlaamse beweging uit gematigdheid voor een etnisch-cultureel discours. Voor het Vlaamse volk een nieuw 'sociaal contract' eisen was niet alleen onrealistisch, maar zou ook als onpatriottisch en zelfs staatsgevaarlijk worden gepercipieerd.

De invloed van Herders natie-opvatting op de Vlaamse beweging laat zich voorts moeilijk direct vaststellen. Het is echter aannemelijk dat zijn ideeën via intellectuelen als August Hoffmann von Fallersleben Hoffmann, August
August Hoffmann Von Fallersleben (1789-1874) was een Duits filoloog en bibliothecaris. Hij ontwikkelde een nauwe band met de Vlaamse beweging vanuit zijn pan-Germaans en filologisch stand... Lees meer en de gebroeders Grimms de vroegste generaties van de Vlaamse beweging hebben beïnvloed, onder wie ook Jan Frans Willems Willems, Jan Frans
Jan Frans Willems (1793-1846), de “vader van de Vlaamse beweging”, was dichter, polemist, filoloog, tekstediteur en initiatiefnemer of lid van tal van academies en genootschappen in binne... Lees meer . In ieder geval vertoonde de Vlaamse beweging een grote belangstelling voor de typische romantische thema's (volksliederen, dialecten, oude literatuur, ...). De directe of indirecte invloed van Herder lag voor de hand: het Duitse volksnationalisme won aan het eind van de 18de en aan het begin van de 19de eeuw aanhang als een reactie op de veroveringsdrang en annexatiedrift van de Franse jakobijnen en wat later Napoleon. Deze Franse regimes werden, vanwege het politieke centralisme, de seculiere inslag en de taalpolitiek, ervaren als een bedreiging voor de culturele diversiteit in heel Europa.

Deze Fransvijandigheid, die al in de Zuidelijke Nederlanden van omstreeks 1800 aanwezig was, zette de prille Vlaamse beweging voor de definiëring van een Vlaamse eigenheid op het spoor van een etnolinguïstisch nationalisme, maar met inbegrip van de 'multiculturalistische' en 'anti-imperialistische' insteek die ook bij Herder viel aan te treffen. Zo noteerde Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer meteen in het voorwoord van zijn allereerste roman In 't Wonderjaer (1837):

Wanneer men met kennis van zaken de Talen der hedendaegsche beschaefde volken, onder elkander vergelykt, zal men bevinden dat allen, voor onverbasterde inboorlingen, even schoon en machtig zyn. Want immers, zoodra eene spraek toereikend is, en woorden genoeg oplevert om de gedachten eener natie, hoe poetisch dezelve ook zyn mogen, uit te drukken, is zy hetgeen zy zyn kan.

Volkeren mogen hun talige en culturele eigenheid dus niet verruilen voor iets exogeens, want dan dreigt verbastering of ontworteling. Tegelijk geldt dat geen enkel volk op culturele superioriteit volk aanspraak kan maken, ook het Franse niet. Elke (beschaafde) taal is intrinsiek even mooi en even waardevol. Voor Conscience stond het van meet af aan vast dat het nieuwe koninkrijk België ‘twee onderscheidene volken’ (voorwoord bij De Leeuw van Vlaenderen, 1838) huisvestte. Het biculturele karakter van de nieuwe staat op zich was niet problematisch, op voorwaarde dat beide ‘volken’ dezelfde rechten en status werden toegekend.

Van biologische superioriteit is in het bovenstaande discours nog geen sprake, wel van een in het toenmalige Europa tamelijk vanzelfsprekend onderscheid tussen 'beschaafde' en minder 'beschaafde' (lees: buiten-Europese) volkeren. Bij nader inzien valt echter op dat binnen de Vlaamse beweging in de periode 1830-1885 vaak met een zekere sympathie over deze zogenaamd minder beschaafde of onbeschaafde volkeren werd geschreven. Dat geldt voor de inheemse volkeren van Amerika, voor de slaafgemaakte Afrikanen (zie Abolitionisme Abolitionisme
Abolitionisme verwijst, in de context van het 19de-eeuwse Europa, in de eerste plaats naar de wereldwijde strijd voor de afschaffing van de Trans-Atlantische slavernij. Vanaf 1850 was er... Lees meer ) en ook voor Joodse migranten in Europa. De natie-opvatting van Herder en het gecultiveerde zelfbeeld van een door Fransen en/of Franstaligen onderdrukt Vlaams volk schiepen samen solidariteit met mensen die elders onderdrukt werden (in het bijzonder gekoloniseerden en slaafgemaakten). Het werk van Hendrik Conscience, Pieter F. van Kerckhoven Van Kerckhoven, Pieter F.
Lees meer en Domien Sleeckx Sleeckx, Domien
Domien Sleeckx (1818-1901) was op meerdere vlakken een pionier in de Vlaamse emancipatiestrijd, in het bijzonder in de vernederlandsing van het onderwijs. Lees meer vertoont sporen van filosemitisme. Sporen van wetenschappelijk racisme zijn er in deze periode niet, wel tal van raciale en etnische stereotypen, paternalistische opvattingen en een fascinatie voor het exotische. Vrij algemeen verspreid is wel een negatieve beeldvorming rond Roma-volkeren.

Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw zou de wetenschappelijke rassenleer het politieke discours rond volk en natie drastisch bijsturen. De Vlaamse beweging zou zich niet aan dit proces weten te onttrekken, maar het lijkt erop dat ze verhoudingsgewijs laat was met het incorporeren van het biologisch racisme. De vroegste sporen van de racialisering van het natie-begrip in Vlaanderen/België zijn in feite aan te treffen in een Franstalig discours over het 'Vlaamse volk' ten tijde van de hongersnood halverwege de jaren 1840. Zo suggereerde de Henegouwse arts Joseph-Désiré Sigart Sigart, Joseph-Désiré
Joseph-Désiré Sigart (1798-1869) was arts, amateur-filoloog en van 1839 tot 1848 liberaal Kamerlid voor Bergen. Lees meer op 12 december 1846 in de Belgische Kamer dat de armoede en honger die het Vlaamse platteland teisterden als gevolg van de aardappelcrisis, te maken hadden met de intrinsieke minderwaardigheid van de bevolking. Sigart had zich letterlijk afgevraagd: ‘La race flamande serait-elle d’une nature inférieure comme les races africaine et américaine?’ (‘Zou het Vlaamse ras zoals de Afrikaanse en Amerikaanse rassen van nature inferieur zijn?’, vertaling redactie). Hoewel hij het antwoord op zijn vraag in het midden liet – ‘taalisolement’ scheen hem de voornaamste verklaring voor de verpaupering van 'la race flamande' – oogstte Sigart flink wat kritiek. Eerst in de Kamer, vervolgens in de vorm van satirische gedichten van Karel Lodewijk Ledeganck Ledeganck, Karel L.
Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847) was een Vlaams ambtenaar, politicus, jurist en dichter uit Eeklo. Hij was een cultuurflamingant en schreef een dichterlijke trilogie die in de Vlaamse... Lees meer en Theodoor van Ryswyck Van Ryswyck, Theodoor
Theodoor van Ryswyck (1811-1849) was een Vlaamse dichter die in dichtbundels, kranten en tijdschriften een omvangrijk literair oeuvre bij elkaar schreef. Met zijn gedichten gaf hij vorm a... Lees meer , en van langere beschouwingen van Domien Sleeckx en Ferdinand A. Snellaert Snellaert, Ferdinand A.
Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872) was een arts, filoloog, letterkundige en leidende figuur in de Vlaamse beweging. Lees meer . Ook Hendrik Conscience wond zich op over de ‘waelsche babbelaer’ die de Vlamingen had vergeleken met ‘Negers en Africanen’.

Wellicht gebruikte Sigart 'race' nog in de betekenis van 'volk', maar de voorstelling van de Vlaming als behorend tot een soort die in de evolutie van de mens achterop was geraakt, kreeg niet veel later wel degelijk een racistische dimensie toen antropologen en geneeskundigen zich met de zaken gingen bemoeien. Onder invloed van de opkomende rassenleer (i.h.b. de frenologie) zouden Victor Jacques en Emile Houzé op basis van schedelmetingen de inferioriteit van het Vlaamse ras trachten vast te leggen. Jacques ‘bewees’ in 1883 op basis van ruim honderdvijftig skeletten, uit de grond gelicht op een Brusselse begraafplaats, dat de Vlaming lui, weinig inventief, wellustig en koppig was, vooral ontvankelijk voor zintuiglijke prikkels en intellectueel laag ontwikkeld. Hij nam aan dat dit Vlaamse ras door natuurlijke selectie zou kunnen uitsterven. Jacques’ collega Emile Houzé kwam er op grond van weer andere schedelmetingen achter dat de Vlaming in de hiërarchie van mensenrassen ergens tussen de Polynesiërs en de Afrikanen te situeren viel. Volgens (de liberaal) Houzé verklaarde deze raciale inferioriteit waarom Vlamingen overwegend op de katholieke partij stemden.

De Franstalige liberaal Léon Vanderkindere Vanderkindere, Léon
Léon Vanderkindere (1842-1906) was een hoogleraar middeleeuwse geschiedenis, rector van de Université libre de Bruxelles en een liberaal politicus die onder andere pleitte voor Nederlands... Lees meer publiceerde in 1868 De la race et de sa part d'influence dans les diverses manifestations de l'activité des peuples (1868). Daarin noemde hij de biologische afstamming bepalend voor het menselijk handelen. Ook hij zou zijn antropologische en etnologische ideeën toepassen op de Belgische situatie, maar ontwikkelde wel sympathie voor de Vlaamse beweging en pleitte zelfs voor een soort pangermanisme.

Voor 1885 zijn er geen noemenswaardige Vlaamse/Nederlandstalige geschriften over wetenschappelijk racisme of studies die gebaseerd zijn op de grondbeginselen van dit wetenschappelijk racisme. Wel muteren oude anti-judaïstische vooroordelen (die bijvoorbeeld aan te treffen zijn in de geschriften van Guido Gezelle Gezelle, Guido
Guido Gezelle (1830-1899) was een Vlaamse priester die de Vlaamse volkstaal verdedigde binnen het algemeen Nederlands. Hij verwierf grote bekendheid als lyrisch dichter van religieuze nat... Lees meer ) vanaf de jaren 1890 in een modern antisemitisme Antisemitisme
Lees meer . Het werk van August Snieders Snieders, August
Lees meer is illustratief voor deze evolutie. De veroordeling van de onterecht van spionage verdachte Joods-Franse officier Alfred Dreyfus (1859-1935) wakkerde in deze periode tot ver buiten Frankrijk de polarisering aan. Bovendien werden discussies over het lot van de Joden in Europa in deze periode almaar vaker gevoerd in termen van rassenhygiëne, bloedzuiverheid en degeneratie, noties die stamden uit het discours van een zich als wetenschappelijk presenterende rassenleer. Vanaf het fin de siècle werd het antisemitisme in Europa zo dominanter dan eender welke andere vorm van racisme.

Het op de moderne rassenleer gebaseerde antisemitisme werd België in de eerste plaats binnengebracht via Franstalige socialistische milieus. De voornaamste propagator was de Brusselse advocaat, schrijver en anti-Dreyfusard Edmond Picard Picard, Edmond
Edmond Picard (1836-1924) was een belangrijk jurist en publicist. Hij publiceerde over de Belgische wetgeving en kunst, maar ook over wat hij zag als de Belgische ziel. Lees meer , die van 1894 tot 1908 senator was voor de Belgische Werkliedenpartij Belgische Werkliedenpartij
Lees meer . In verscheidene publicaties gaf hij in de jaren 1890, geïnspireerd door Arthur de Gobineau, Gustave le Bon en Édouard Drumont, niet alleen ruim baan aan zijn angst voor rassenvermenging en nationale degeneratie, maar vertaalde hij zijn Jodenhaat ook in een reeks politieke ‘remedies’, gaande van de inbeslagname van Joods kapitaal tot een verbod op overheidsbetrekkingen voor mensen van Joodse origine. Het is geen toevalligheid dat Picards Synthèse de l’antisémitisme in de jaren 1940 opnieuw werd uitgegeven bij een nationaalsocialistische uitgeverij. In dat boek juicht hij de uitroeiing toe van ‘rassen die beschamend zijn voor de beschaving van hun heersers’, verwerpt hij de door het christendom gepredikte barmhartigheid en legt hij uit waarom bekering niets verandert aan iemands raciaal gedetermineerde hersenen. Zo verbeten als Picard drukten weinigen zich uit, maar de mensen in zijn netwerk bleken niet immuun voor zijn antisemitisme. Te denken valt aan Jules Destrée Destrée, Jules
Lees meer , van 1894 tot 1936 Belgisch parlementslid van de Belgische Werkliedenpartij, maar ook aan Émile Verhaeren Verhaeren, Emile
Emile Verhaeren (1855-1916) was een Vlaams-Belgische Franstalige auteur die zich als dichter onderscheidde door de sociale inslag van zijn poëzie, maar als poète flamand beroemde hij zic... Lees meer . Door zijn artistieke connecties en zijn sympathie met de Vlaamse beweging had Picard ook invloed op Vlaamse intellectuelen zoals Cyriel Buysse Buysse, Cyriel
Cyriel Buysse (1859-1932) was een invloedrijk auteur van naturalistische romans en toneelstukken. Lees meer en Karel van de Woestijne Van de Woestijne, Karel
Karel van de Woestijne (1878-1929) was een Gentse dichter, prozaïst, criticus en journalist. Hij engageerde zich als gematigd flamingant binnen de Vlaamse beweging en was tijdens de Eerst... Lees meer .

Tot slot kan worden opgemerkt dat Pol de Mont De Mont, Pol
Pol de Mont (1857-1931) was een dichter, essayist, folklorist, journalist, kunstcriticus en redenaar. In al zijn activiteiten gaf hij de Vlaamse strijd absolute prioriteit. Decennialang w... Lees meer in de jaren 1890 onder invloed van Arthur de Gobineau overtuigd raakte van de ‘arische superioriteit’, maar hij bleef dan weer ‘opvallend positief’ over de Joden (Stynen 2017, p. 414). Het is overigens opvallend dat een zo op taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer toegespitst milieu als de Vlaamse beweging uit de 19de eeuw zich maar weinig heeft gemoeid in de internationale wetenschappelijke discussie over de Indo-Europese oertaal (onder andere F. Schlegel, Uber die Sprache und Weisheit der Inder, 1808). Het zijn deze discussies die voeding zullen geven aan het geloof in een 'arisch ras' en bijdragen aan de opkomst van het wetenschappelijk racisme. Wel aantoonbaar is de invloed van Ernst Moritz Arndt Arndt, Ernst M.
Ernst Arndt (1769-1860) was een ideologische grondlegger van de Duitse nationale beweging in de negentiende eeuw. Hij opperde voor het eerst dat Nederlanders en Vlamingen Duitsers zouden ... Lees meer en zijn zogenoemde Völkerkunde op de prille Vlaamse beweging.