Domela Nieuwenhuis Nyegaard, Jan
Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard (1870-1955) was predikant en pangermanist. Tijdens beide wereldoorlogen collaboreerde hij met de Duitse bezetter met de bedoeling een zelfstandig Vlaanderen tot stand te brengen.
Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard (1870-1955) was theoloog en protestants voorganger in Gent van 1902 tot 1918. Als pangermanist had hij weinig op met de unitaire Belgische staat. In 1914-1918 stond hij vanaf het begin in nauw contact met de Duitse bezetter. Met zijn organisatie Jong-Vlaanderen Jong-Vlaanderen (1914-1918)
Jong-Vlaanderen (1914-1918) was een in Gent opgerichte activistische drukkingsgroep, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een radicaal Vlaams-nationalistisch en anti-Belgisch politiek progr... Lees meer zette hij zich van meet af in voor de opheffing van de Belgische staat. Nadat hij in 1918 naar zijn geboorteland Nederland was gevlucht, probeerde hij dit streefdoel van daar uit te verwezenlijken. In 1940-1941 werkte hij samen met het Nieuwe Orde-gerichte Nationaal Front Nationaal Front
Het Nationaal Front (1940-1941) was een Nederlandse autoritair-nationalistische beweging die in april 1940 werd opgericht door Arnold Meijer als opvolger van het door hem geleide Zwart Fr... Lees meer en steunde hij de Duitse politiek in Nederland, in de hoop een Groot-Nederlandse Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer staat te zien ontstaan. Dat mislukte, aangezien de Duitse bezetter geen ruimte gaf aan welke vorm van Groot-Nederlandisme ook. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer keerde hij zich, mede ingegeven door een persoonlijke ervaring, af van nazi-Duitsland. Hij behield tot zijn overlijden nauwe banden met Vlaanderen.
Jeugd en beginjaren als predikant
Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard, geboren uit een familie met Deens-Noorse wortels, voerde de naamstoevoeging Nyegaard al lang door voor die in 1922 werd geofficialiseerd. Hij was een van de drie kinderen van Jacob Domela Nieuwenhuis (1836-1924) en Elisabeth Rolandus Hagendoorn (1842-1916). Zijn vader, aanvankelijk advocaat en van 1884 tot 1906 hoogleraar strafrecht in Groningen, was ook actief in de politiek en daarnaast bestuurslid van de lutherse kerkgemeenten in zijn opeenvolgende woonplaatsen.
Al in zijn jonge jaren voelde Domela zich aangetrokken tot alles wat Germaans was en in het bijzonder tot wat betrekking had op Scandinavië en Friesland. Hij studeerde theologie in Lausanne, Genève en Edinburgh. Aanvankelijk in de familiale traditie lutheraan, trad hij later toe tot de Nederlands Hervormde Kerk.
Van 1895 tot 1898 was hij predikant in Oostende, waar hij onder meer de Vlaamsgezinde, artistiek geïnspireerde en germanofiele geneesheer Eugeen van Oye Van Oye, Eugeen
Eugeen van Oye (1840-1926) was een arts, dichter en toneelschrijver. Hij was de leerling van Guido Gezelle en vertoefde in de kringen van Peter Benoit. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was ... Lees meer leerde kennen. In 1898 keerde hij terug naar Nederland en werd predikant in Odijk bij Utrecht. Intussen was zijn belangstelling voor Vlaanderen gegroeid en nam hij in 1902 de functie van predikant bij de Evangelisch Hervormde Gemeente in Gent aan. Daar leerde hij in de kerkenraad onder anderen (literatuur)historicus en hoogleraar Paul Fredericq Fredericq, Paul
Paul Fredericq (1850-1920) was een vooraanstaande Gentse historicus, die als de officieuze ideoloog van het liberaal flamingantisme kan worden omschreven. Als rector van de Gentse univer... Lees meer en bankier Leonard Willems kennen, die beiden Vlaamsgezind waren. De latere hoogleraar geschiedenis in Londen en Utrecht Pieter Geyl Geyl, Pieter
Pieter Geyl (1887–1966) was een Nederlandse historicus met uitgesproken Groot-Nederlandse opvattingen, die een belangrijke rol speelde in het Vlaams-nationalisme tijdens het interbellum.... Lees meer , die van moederskant familie was van Domela, raakte via hem geïnteresseerd in de Vlaamse beweging. Vóór de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer speelde Domela geen rol in de (politieke) Vlaamse beweging. Wel sprak hij voor het Gentse vrijzinnige en Vlaamsgezinde studentengenootschap ’ t Zal Wel Gaan 't Zal Wel Gaan
Lees meer en was hij bestuurslid van de afdeling Gent van het Algemeen-Nederlands Verbond Algemeen-Nederlands Verbond
Het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) werd in 1895 opgericht. Aanvankelijk behartigde het de belangen van de Nederlandse taal. Later en tot op de dag van vandaag ijvert het voor de brede ... Lees meer (ANV). Daar ontmoette hij – naast anderen – de flaminganten Reimond Speleers Speleers, Reimond
Lees meer , Roza de Guchtenaere De Guchtenaere, Rosa
Rosa de Guchtenaere (1875-1942) was een Vlaams-nationalistisch activiste, onderwijzeres en feministe. Ze engageerde zich voor talrijke anti-Belgische comités en verwierf bekendheid als pr... Lees meer , Marcel Minnaert Minnaert, Marcel
De vrijzinnige flamingant en Groot-Nederlander Marcel Minnaert (1893-1970) was ook een overtuigde links-radicaal en (atoom)pacifist. Vanaf het begin van de jaren 1920 tot zijn emeritaat a... Lees meer en Hippoliet Meert Meert, Hippoliet
Hippoliet Meert (1865-1924) was de oprichter van het Algemeen-Nederlands Verbond. Hij ijverde voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit en engageerde zich tijdens de Eerste Were... Lees meer . Thuis bij de Gentse Vlaamsgezinde en vrijzinnige hoogleraar plantkunde Julius Mac Leod Mac Leod, Julius
Julius Mac Leod (1857-1919) was hoogleraar plantkunde aan de Gentse universiteit en een Vlaamsgezinde progressieve liberaal. Hij was een belangrijke pleitbezorger van de vernederlandsing ... Lees meer ontmoette hij de Duitse cultuurhistoricus Franz Fromme Fromme, Franz
Franz Fromme (1880-1960) was een Noord-Duitse publicist en bevorderaar van betrekkingen tussen de Vlaamse en Nederduitse beweging. Hij speelde een spraakmakende rol als propagandist van d... Lees meer en de taalkundigen Constant J. Hansen Hansen, Constant J.
Lees meer en Klaus Groth Groth, Klaus
De Duitser Klaus Groth (1819-1899) was met zijn dichtbundel Quickborn (1852) de grondlegger van de nieuwe Nederduitse letterkunde. Hij onderhield bovendien goede contacten met Vlaanderen.... Lees meer , die Domela’s germanofilie versterkten.
1914-1918: anti-Belgische radicalisering en Jong-Vlaanderen
Toen Reimond Kimpe Kimpe, Reimond
Reimond Kimpe (1885-1970) verhuisde na de Eerste Wereldoorlog naar Nederland om te ontsnappen aan gerechtelijke vervolging vanwege zijn activisme. Hij was er werkzaam in de huizen- en weg... Lees meer , Antoon Thiry Thiry, Antoon
Antoon Thiry (1888-1954) schreef pittoresk-folkloristische verhalen en was de oprichter van de uitgeverij en boekengilde Die Poorte. Tijdens de Eerste Wereldoorlog engageerde hij zich in ... Lees meer en Minnaert in het voorjaar van 1914 begonnen met hun kortstondige anti-Belgische maandblad De Bestuurlijke Scheiding De Bestuurlijke Scheiding
Het Gentse weekblad De Bestuurlijke Scheiding pleitte tijdens zijn kortstondige bestaan in de maanden vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog voor het federalisme en voor de opricht... Lees meer , abonneerde Domela zich. In oktober 1914, na de bezetting van Gent door de Duitsers, vormde zich rond dit trio de eerste radicaal anti-Belgische en (aanvankelijk) voor aansluiting bij Duitsland pleitende activistengroep Jong-Vlaanderen Jong-Vlaanderen (1914-1918)
Jong-Vlaanderen (1914-1918) was een in Gent opgerichte activistische drukkingsgroep, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een radicaal Vlaams-nationalistisch en anti-Belgisch politiek progr... Lees meer . Domela, die vanaf het begin in nauw contact stond met de Duitse bezetter, was de leider. De uitbreiding van Jong-Vlaanderen over geheel Nederlandstalig België, met de vorming van kernen in tal van plaatsen en een centraal bestuur met Van Oye als voorzitter en Domela als vicevoorzitter, was voor een groot deel het werk van de fel anti-Belgische Domela. Hij droomde zelfs van een ‘Koninkrijk Vlaanderen’. De uitgave van een eigen krant door Jong-Vlaanderen, De Vlaamsche Post De Vlaamsche Post
Lees meer , was echter vooral het werk van de eerste hoofdredacteur, Leo Picard Picard, Leo
De vrijzinnige flamingant en journalist-publicist Leo Picard (1888-1981) engageerde zich in het activisme, maar sloeg al in de nazomer van 1915 een andere weg in en verhuisde naar Nederl... Lees meer . Picard, die minder anti-Belgisch was dan nogal wat van de overige militanten en aanhangers van Jong-Vlaanderen, pleitte voor een federale staatsstructuur, wat leidde tot spanningen en conflicten tussen enerzijds de groep rond hem en anderzijds Domela en zijn medestanders. In de nazomer van 1915 nam Picard ontslag als hoofdredacteur van De Vlaamsche Post en verhuisde hij naar Nederland.
Domela reisde in de oorlogsjaren driemaal naar Duitsland. Hij zag echter pas laat in – en wellicht niet eens ten volle – dat de Duitse Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer ‘alldeutsche’ en, indien mogelijk, annexionistische bedoelingen had, waar een zelfstandig Vlaanderen niet in paste.
1918-1941: radicaal Groot-Neerlandisme en collaboratie
In 1918 week Domela uit naar Nederland om te ontsnappen aan de Belgische justitie, die hem later bij verstek tot de doodstraf veroordeelde. Hij vestigde zich als predikant in het Friese Beetsterzwaag, waar zijn pastorie zich ontwikkelde tot een trefpunt voor oud-activisten en Groot-Nederlanders, maar ook voor flamingantische Frans-Vlamingen zoals priester Jean-Marie Gantois Gantois, Jean-Marie
Priester Jean-Marie Gantois (1904-1968) speelde een belangrijke rol in de Vlaamse beweging in Frans-Vlaanderen en kwam daarbij uit voor een Diets en radicaal-rechts standpunt. Na de Tweed... Lees meer . Ondertussen werkte Domela mee aan het fervent anti-Belgische en uitgesproken Groot-Nederlandse Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer blad De Dietsche Voorpost De Dietsche Voorpost
De Dietsche Voorpost (1935-1940) was een maandblad dat de Groot-Nederlandse gedachte uitdroeg. Het werd initieel geleid door Rosa de Guchtenaere en nadien achtereenvolgens door Jan Derk D... Lees meer van Roza de Guchtenaere en onderhield hij contacten met de Dietsche Bond Dietsche Bond
De Dietsche Bond (1917-1941) werd opgericht als activistisch gezind alternatief voor het neutrale Algemeen-Nederlands Verbond. De bond nam verschillende prominente activisten op in zijn ... Lees meer en het Dietsch Studenten Verbond Dietsch Studentenverbond
Het Dietsch Studenten Verbond was een van oorsprong Nederlandse nationalistische studentenvereniging, die in de periode 1922-1941 actief was in Nederland en Vlaanderen. Op haar hoogtepunt... Lees meer , die zich in dezelfde sfeer situeerden. Bij de herdenking van de geboorte van Willem de Zwijger in 1933 nam Domela in Delft van de aanwezigen de door Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer opgestelde Groot-Nederlandse eed af.
In april 1940 sloot hij zich aan bij Nationaal Front Nationaal Front
Het Nationaal Front (1940-1941) was een Nederlandse autoritair-nationalistische beweging die in april 1940 werd opgericht door Arnold Meijer als opvolger van het door hem geleide Zwart Fr... Lees meer , een initiatief van Arnold Meijer Meijer, Arnold
Arnold Meijer (1905-1965) was Nederlandse fascist en Groot-Nederlander. Hij was de oprichter van Zwart Front (1934-1940) en Nationaal Front (1940-1941). Lees meer om het in 1922 opgerichte fascistische Zwart Front Zwart Front
Het Zwart Front was een Nederlandse revolutionair-fascistische partij, op 5 mei 1934 door Arnold Meijer opgericht. De aanhang bleef grotendeels beperkt tot de provincie Noord-Brabant. Beg... Lees meer te verruimen en te verbreden in zowel nationaal-Nederlandse als Groot-Nederlandse zin, weliswaar zonder afstand te nemen van de rechts-autoritaire en antisemitische ideologie. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer werkte Nationaal Front onder Duitse supervisie samen met de Nationaal-Socialistische Beweging Nationaal-Socialistische Beweging
De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) was een Nederlandse politieke partij, op 14 december 1931 opgericht en geleid door Anton Mussert. Lees meer (NSB) van Anton Mussert Mussert, Anton
Anton Mussert (1894-1946) was een Nederlandse politicus. Hij was de oprichter en leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Lees meer . Domela stapte mee in de collaboratie en propageerde deelname aan een Nederlandsch Legioen, dat met het Duitse leger tegen de Sovjet-Unie streed. In 1941 werd Nationaal Front, zoals alle in meerdere of mindere mate Groot-Nederlands georiënteerde organisaties en verenigingen, verboden.
Breuk met nazi-Duitsland, voortzetting radicaal Vlaamsgezind engagement
Op 25 september 1944 werd Domela’s jongste zoon, die in het verzet zat, door de Duitsers neergeschoten. Domela hield hierop in het stadscentrum van Groningen een tirade tegen Adolf Hitler en het nazisme en werd gearresteerd. Duitse connecties redden hem het leven en hij werd verbannen naar het Waddeneiland Schiermonnikoog.
Na de Tweede Wereldoorlog onderhield Domela intensieve contacten met onder meer de flamingant Jan Olsen Olsen, Jan
Jan Olsen (1924-2012) was een Dietsgezinde jeugdleider en tijdschriftuitgever- en redacteur, voornamelijk bekend als de man achter het blad Het Pennoen. Vanaf de late jaren 1950 tot aan z... Lees meer , die net als hij Scandinavische voorouders had. Hij fungeerde een tijdlang als een soort van gids van diens militant Vlaamsgezinde en Groot-Nederlandse blad Het Pennoen Het Pennoen (1950-1977)
Het Pennoen was een Vlaamsgezind maandelijks opinieblad dat, geleid door Jan Olsen, verscheen tussen 1950 en 1977. Het evolueerde van een traditioneel jeugdblad naar een vernieuwend en la... Lees meer , waaraan hij ook af en toe meewerkte. Ondanks zijn breuk met het nationaalsocialisme trad Domela in diezelfde periode als spreker op tijdens een bijeenkomst van het Verbond van Vlaamse Oud-Oostfrontstrijders Verbond van Vlaamse Oud-Oostfrontstrijders
Het Verbond van Vlaamse Oud-Oostfrontstrijders (1950-1954) was de eerste overkoepelende organisatie voor Vlaamse oostfrontveteranen. Lees meer (VVOOS), waarbij hij het ‘offer’ van de oostfronters Oostfronters
Het begrip oostfronters duidt in de context van de geschiedenis van de Vlaamse beweging op Vlamingen die als vrijwilliger aan de zijde van Duitsland vochten tegen het Sovjetrussische Rod... Lees meer verheerlijkte. Bij zijn begrafenis sprak de uiterst links georiënteerde oud-activist Marcel Minnaert, inmiddels hoogleraar sterrenkunde aan de Utrechtse universiteit, de afscheidsrede uit.
Literatuur
– P.J. Meertens, Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 1956-1957, 1957, pp. 32-41.
– L. Buning, Het strijdbare leven van J.D. Domela Nieuwehuis Nyegaard, 1974.
– P. van Hees, Willem van Oranje, 1533- 24 april – 1933, in: Utrechtse Historische Cahiers, 1984, 2-3, pp. 83-104.
– G.R. Zondergeld, Een kleine groep vervuld van haat. Arnold Meijer en Nationaal Front, 1986.
– H. Schippers, Zwart en Nationaal Front. Latijns georiënteerd rechts radicalisme in Nederland, 1922-1946, 1986.
– D. Vanacker, Het aktivistisch avontuur, 1991.
– P. van Hees, Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard (1870-1955), in: Wetenschappelijke Tijdingen. Tijdschrift over de geschiedenis van de Vlaamse beweging, 2005, 4, pp. 211-220.
– L. Wils, Onverfranst, onverduitst? Flamenpolitik, Activisme, Frontbeweging, 2014.