Willemsen, Arie W.

Arie Wolter Willemsen studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Utrecht en behaalde er in 1958 de doctorstitel met een proefschrift over Het Vlaams-nationalisme 1914-1940. Het onderwerp behoorde amper tot het verleden en heel wat actoren waren nog in leven, wat toen en ook nu niet bepaald gebruikelijk was en is voor academisch historisch onderzoek. Van deze opmerkelijke studie werd een decennium  later, in 1969, een nieuwe editie uitgebracht. Daarin werden de resultaten  verwerkt van de verdere (archief)opzoekingen van Willemsen zelf en van diverse andere historici, evenals de kritische kanttekeningen van recensenten en van medespelers van destijds. De geschiedschrijving betreffende de Vlaamse beweging was ondertussen tijdens de jaren 1960 in een stroomversnelling terecht gekomen.

Promovendus van Pieter Geyl

De promotor van deze dissertatie was de Utrechtse hoogleraar geschiedenis Pieter Geyl Geyl, Pieter
Pieter Geyl (1887–1966) was een Nederlandse historicus met uitgesproken Groot-Nederlandse opvattingen, die een belangrijke rol speelde in het Vlaams-nationalisme tijdens het interbellum.... Lees meer , zelf tijdens het interbellum van dichtbij betrokken bij de Vlaamse beweging en het Vlaams-nationalisme, wiens assistent Willemsen gedurende enkele jaren was geweest. Geyl werd door zijn promovendus - behalve voor de ‘wetenschappelijke vorming’ - in het woord vooraf bij diens proefschrift bedankt om zijn aandacht voor ‘Vlaanderen en de Vlaamse Beweging’, waarvan hij voordien nauwelijks iets afwist, te hebben opgewekt. ‘Aanvankelijk louter historisch’, groeide die belangstelling uit tot betrokkenheid en ‘tot een levendig besef van de noodzakelijkheid, het ontstaan van een wezenlijke Nederlandse cultuurgemeenschap met alle kracht te bevorderen’.

Zijn leven lang zou Willemsen, die van 1957 tot zijn pensionering in 1990 werkzaam was bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, blijven publiceren over de geschiedenis van de Vlaamse beweging en een prominente rol op zich nemen in de culturele en wetenschappelijke samenwerking tussen Nederland Nederland
Nederland is met Vlaanderen verbonden door de economische infrastructuur, de taal en de geschiedenis. Vanaf eind 18de eeuw kreeg die verbondenheid in taal en cultuur op uiteenlopende mani... Lees meer en Vlaanderen. Over dat engagement verklaarde hij in 1981: ‘Mijn flamingantisme komt voort uit het besef dat taalstrijd allereerst sociale strijd is en dat een soms wel irritante Hollandse zelfgenoegzaamheid ook om die reden moet worden doorbroken’.

Protagonist in de Vlaams-Nederlandse culturele samenwerking

Willemsen, een overtuigd sociaaldemocraat, ‘was inderdaad geen kamergeleerde noch een verstofte boekenwurm, maar een geëngageerd historicus’, zoals zijn goede vriend en collega-bibliothecaris Ludo Simons Simons, Ludo
Ludo Simons (1939) is emeritus hoogleraar en stond aan het hoofd van het Letterenhuis, de Antwerpse Stadsbibliotheek en de Antwerpse universiteitsbibliotheek. Lees meer noteerde in een in memoriam. Zijn betrokkenheid bij de Vlaams-Nederlandse (culturele) samenwerking startte in 1955, toen hij secretaris werd van het dat jaar opgerichte Genootschap De Nederlanden in Europa Genootschap De Nederlanden in Europa
Het Genootschap De Nederlanden in Europa was een organisatie die zich, geïnspireerd door het Groot-Nederlandse gedachtegoed uit het interbellum, van 1957 tot 1962 inzette voor de culturel... Lees meer . Hij zorgde er mee voor dat deze vereniging eind 1960 werd opgenomen in het Algemeen-Nederlands Verbond Algemeen-Nederlands Verbond
Het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) werd in 1895 opgericht. Aanvankelijk behartigde het de belangen van de Nederlandse taal. Later en tot op de dag van vandaag ijvert het voor de brede ... Lees meer (ANV), waarvan hij gedurende vele jaren bestuurslid was en (eind)redacteur van het ledenblad Neerlandia Neerlandia
Neerlandia, gesticht door Hippoliet Meert in 1896, werd in 1897 de spreekbuis van het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV). Na verloop van tijd werd Neerlandia een zelfstandig kwartaalperiod... Lees meer . Tijdens de algemene vergadering van het ANV in Rupelmonde op 22 mei 1961, de eerste na de inkanteling van het Genootschap De Nederlanden in Europa, maakte Willemsen in zijn toespraak ‘De toekomst van het ANV’ duidelijk dat ‘de integratie van Nederland en Vlaanderen in Europa’ de prioriteit van de gereorganiseerde vereniging behoorde te zijn. Het streven naar een politiek Groot-Nederland Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer , in welke vorm ook, wees Willemsen uitdrukkelijk van de hand als zijnde illusoir, onwenselijk en contraproductief.

Ook van het tijdschrift Ons Erfdeel Ons Erfdeel
De Vlaams-Nederlandse vzw Ons Erfdeel werd opgericht in 1957 en informeert via haar tijdschrift over uiteenlopende ontwikkelingen in het Nederlandse taalgebied. De titel van het gelijknam... Lees meer , eveneens een initiatief dat het gehele Nederlandse taalgebied omvatte, was Willemsen van 1963 tot 1998 een redactielid met een substantiële inbreng, een gewaardeerd medewerker en een initiatiefrijk lid van de raad van advies. In de jaren 1990 zette hij als bestuurslid van de Willem de Zwijger Stichting zijn ervaring en expertise ook in voor de bouw en inrichting van een nieuw Huis der Nederlanden in Kaapstad, de wetgevende hoofdstad van Zuid-Afrika Zuid-Afrika
Deze bijdrage belicht de relatie tussen de Vlaamse beweging en Zuid-Afrika van de 19de tot de 21ste eeuw. Lees meer . Ondanks toenemende gezondheidsproblemen tijdens het laatste decennium van zijn leven reisde Willemsen enkele keren naar zuidelijk Afrika en kon hij de opening meemaken van dit centrum van de Nederlandse cultuur dat mede door zijn inspanning was tot stand gekomen.

Vanaf de late jaren 1960 speelde Willemsen een belangrijke rol in de officiële structurering van de culturele integratie tussen Nederland en Vlaanderen, dat geleidelijk meer (politieke) autonomie verwierf. Zo besteedde hij als ‘niet-gelovige socialist’ – onder meer in nauwe samenwerking met zijn Vlaamse ‘tegenhanger’ en goede bekende van christendemocratische signatuur Johan Fleerackers Fleerackers, Johan
Johan Fleerackers was bestuurder van vele culturele organisaties en voor verschillende ministers van Cultuur de kabinetschef. Hij besteedde veel aandacht aan de Vlaams-Nederlandse culture... Lees meer – veel tijd en energie aan de voorbereiding van de in 1980 tot stand gekomen Nederlandse Taalunie Nederlandse Taalunie
Lees meer . Van 1984 tot 1993 fungeerde Willemsen, die bij lezingen in Vlaanderen in het begin van de jaren 1960 soms nog werd geschaduwd door de Belgische Staatsveiligheid, als Nederlandse voorzitter van de onder de Taalunie ressorterende Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren.

Erkenning voor zijn inzet op dit terrein viel hem vanuit Vlaanderen onder meer te beurt met de toekenning van de Orde van de Vlaamse Leeuw en (als eerste Nederlander) de André Demedtsprijs, respectievelijk in 1981 en 1988. Dat bij dit alles ook contacten met en overleg tussen Vlaamse en Nederlandse vakgenoten uit de bibliotheekwereld heel wat aandacht kregen, was gezien Willemsens professionele bezigheden in die sector voor de hand liggend. Hij publiceerde bovendien heel wat over de wereld van boeken en bibliotheken, die tijdens zijn meer dan 30-jarige loopbaan volop professionaliseerde en een razendsnelle technologische revolutie doormaakte.

Historicus van de Vlaamse beweging

Voor het prestigieus gepresenteerde, meerdelige verzamelwerk Twintig Eeuwen Vlaanderen, dat tussen 1972 en 1979 verscheen en dat – behalve een historisch overzichtswerk –  een demonstratie was van het versterkte Vlaamse zelfbewustzijn, verzorgde Willemsen drie bijdragen: het historisch overzicht van de Vlaamse beweging van 1830 tot 1914 (hoewel hij over die periode nooit oorspronkelijk archiefonderzoek verrichtte) en dat voor de periode 1914-1940 en daarnaast een stuk over de geschiedenis van de relaties tussen Vlaanderen en Nederland (dl. 4/1974, dl. 5/1975 en dl. 6/1979). In dezelfde periode trad hij samen met Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer op als wetenschappelijk adviseur en ‘supervisor’ van teksten van de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging Encyclopedie van de Vlaamse Beweging
De tweedelige Encyclopedie van de Vlaamse beweging verscheen in 1973-1975 en gold jarenlang als het voornaamste naslagwerk met betrekking tot de geschiedenis van de Vlaamse beweging. ... Lees meer (2 dln., 1973 en 1975) en bezorgde hij samen met collega-historicus Pieter van Hees Van Hees, Pieter
De Nederlandse historicus Pieter van Hees (1937-2021) was vanaf de jaren 1960 gedurende meer dan een halve eeuw – naast de Vlaming Lode Wils, met wie hij meermaals polemiseerde – de histo... Lees meer , eveneens een oud-student van Pieter Geyl, de geannoteerde editie van Geyl en Vlaanderen. Brieven en notities uit het archief van prof. dr. P. Geyl (3 dln., 1973-1975).

Naar aanleiding van laatstgenoemde publicatie ontspon zich een heftige, soms emotionele en langdurige Historikerstreit over wat de expliciete en impliciete intenties waren geweest van de actieve bemoeienissen via diverse kanalen van Geyl (en andere Groot-Nederlanders) bij de Vlaamse beweging in het algemeen en het Vlaams-nationalisme, in het bijzonder tijdens het interbellum. De Leuvense historici Lode Wils Wils, Lode
Lode Wils (1929) is een emeritus hoogleraar eigentijdse geschiedenis. Hij publiceerde voornamelijk over het katholieke flamingantisme en is een van de belangrijkste geschiedschrijvers van... Lees meer en Louis Vos betoogden dat Geyl tijdens de jaren 1920 en 1930 de vernietiging van België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer en de aanhechting van Vlaanderen bij Nederland nastreefde en dat hij dat radicale antibelgicisme in latere geschriften bewust minimaliseerde. Willemsen en een aantal andere leerlingen en Nederlandse collegae-hoogleraren van Geyl, net als enkele Vlaamse historici, tekenden bezwaar aan tegen wat zij beschouwden als een vertekening van de bedoelingen van Geyls politieke bedrijvigheid en het in diskrediet brengen van zijn intellectuele erfenis. Het debat werd in de jaren 1980 verbreed tot de Groot-Nederlandse beweging als geheel. Het eindigde – uiteraard – onbeslist, maar bleef sluimeren tot op vandaag.

Willemsen en zijn Leuvense opponent Wils waren en bleven het, ondanks wederzijds respect, intussen ook oneens over een aantal andere strijdpunten uit de geschiedschrijving over de Vlaamse beweging: het kwalitatieve en kwantitatieve aandeel van enerzijds katholieken en anderzijds vrijzinnigen in de periode tot 1914, de ontstaansgeschiedenis van het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer en het aandeel daarin van de Duitse Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer en van Nederlanders zoals Jan Derk Domela Nieuwenhuys Nyegaard Domela Nieuwenhuis Nyegaard, Jan
Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard (1870-1955) was predikant en pangermanist. Tijdens beide wereldoorlogen collaboreerde hij met de Duitse bezetter met de bedoeling een zelfstandig Vlaa... Lees meer , de evolutie in fascistische richting van het Vlaams-nationalisme tijdens het interbellum, de inbreng van Nederlandse Groot-Nederlanders zoals Geyl en Gerretson in dezelfde periode, inclusief hun (achterliggende) bedoelingen en hun (anti-Belgische en/of Hollands-patriottische) motieven.

Bij het project dat in 1998 leidde tot de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse beweging (NEVB)
De opvolger van de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging zocht bij het verschijnen in 1998 expliciet afstand tot zijn voorganger door de verwetenschappelijking van het historisch onderzoek... Lees meer was Willemsen betrokken als lid van de twaalfkoppige adviesraad, die de bijdragen nalas en superviseerde. In het besluit van het artikel Geschiedenis van de Vlaamse Beweging, 1914-1945 dat hij schreef voor dit driedelige verzamelwerk, min of meer een evaluatie van meer dan vier decennia historiografische bedrijvigheid daaromtrent, kwam Willemsen tot volgende conclusie: ‘De collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer van het georganiseerde Vlaams-nationalisme, dat zich altijd beschouwd had als belichaming bij uitstek van het flamingantisme, bezorgde de V.B. na 1945 een bijzonder zware hypotheek, veel zwaarder dan die van het activisme was geweest’.

Willemsen heeft zich als een soort van ‘Nederlandse cultuurflamingant’ gedurende bijna een halve eeuw als historicus, wetenschappelijk bibliothecaris en cultureel organisator en stimulator - enerzijds in het voetspoor van zijn intellectuele leermeester Pieter Geyl en anderzijds op een geheel eigen wijze - bijzonder verdienstelijk getoond voor de (geschiedenis van) de Vlaamse beweging en voor de Vlaams-Nederlandse betrekkingen.