Benelux

Voorgeschiedenis van de Benelux-gedachte

Na het uiteenvallen van het Koninkrijk der Nederlanden in de jaren 1830 is de intergouvernementele samenwerking tussen de Nederland Nederland
Nederland is met Vlaanderen verbonden door de economische infrastructuur, de taal en de geschiedenis. Vanaf eind 18de eeuw kreeg die verbondenheid in taal en cultuur op uiteenlopende mani... Lees meer en België meerdere keren verkend, vooral de minimale optie van economische Economie
Dit artikel gaat over de relatie tussen economie en Vlaamse beweging. Daarmee beoogt deze tekst geen economische geschiedenis te schetsen van wat we vandaag Vlaanderen noemen. Integendee... Lees meer samenwerking. Zo voerde de Franstalige Vlaamse journalist Eugène Baie vanaf 1905 in Le Petit Bleu een campagne voor een douane-unie tussen Nederland en België. Het leidde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer tot een verkenning van de mogelijkheden op ambtelijk niveau tussen beide landen. Na deze oorlog vormden België en Luxemburg in 1921 een monetaire en douane-unie, die leidde tot de koppeling van de munteenheden van beide landen tot en met 1935. Dit initiatief wordt in de geschiedschrijving wel eens anachronistisch aangeduid als BeLux (als voorloper van BeNeLux).

In de jaren 1920 leidden de groeiende tariefmuren van de grote landen in Europa Europa
Lees meer tot het samenkomen van de kleine landen, in het bijzonder Scandinavië Scandinavië & Vlaanderen
Lees meer en de Lage Landen. In 1930 werd als gevolg de Conventie van Oslo gesloten tussen België, Nederland, Luxemburg, Denemarken, Zweden en Noorwegen met als doel om de handelstarieven niet verder te verhogen. Dit leidde vervolgens op 29 december 1931 tot de Overeenkomst van Ouchy tussen België, Nederland en Luxemburg, dat voorzag in de geleidelijke verlaging van de tarieven tussen de deelnemende landen. Hiertoe kwam het niet door de afwijzende houding van het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika.

In de jaren 1920 won de Groot-Nederlandse gedachte Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer  aan populariteit onder intellectuelen in Nederland en Vlaanderen. Binnen dit minderheidsstandpunt in het publieke debat waren er slechts enkelen die streefden naar een samengaan van Nederland en België als geheel. Zo was de Nederlandse professor Aart Arnout van Schelven een aanhanger van het herstel van de Bourgondische Nederlanden op basis van het model van de Zwitserse confederatie. De nadruk lag echter doorgaans op de Vlaamse afscheuring van het Franstalige landsgedeelte in België. Aangezien het Groothertogdom Luxemburg niet aan Vlaanderen maar aan Wallonië grensde, werd een politieke unie met deze mini-staat nooit in overweging genomen.

Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer (Verdinaso) maakte in de jaren 1930 een opmerkelijke ontwikkeling door. Waar het Groot-Nederlandse programma van deze beweging aanvankelijk een radicaal Vlaams-nationalistisch karakter droeg, maakte dat streefdoel na 1934 geleidelijk plaats voor de wensdroom om Nederland, België en Luxemburg te verenigen in één staatsverband. Op de affiche voor de Verdinaso-landdag van 1935 werd opgeroepen tot een samengaan van deze drie landen en Frans-Vlaanderen Frans-Vlaanderen
Dit artikel belicht de belangstelling vanuit de Vlaamse beweging voor de Vlaamse cultuur in Noord-Frankrijk. Lees meer . Voor de landdag van 1937 in Gent werden de vlaggen van Nederland, België en Luxemburg op het affiche weergegeven. Vanaf 1936 was de economische samenwerking tussen Nederland en België (ten behoeve van het herstel van de crisis) een terugkerend thema in Dinaso-publicaties. In 1937 publiceerde het Verdinaso de brochure Oslo, Ouchy, Den Haag; naar een Nederlandsch-Belgisch-Luxemburgsche oeconomische unie. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer werd daar de militaire samenwerking aan toegevoegd als gevolg van de internationale spanningen.

In januari 1939 richtte het Verdinaso in het geheim een mantelorganisatie op onder de naam Vereniging België-Nederland-Luxemburg, dat zowel in België als in Nederland actief zou zijn. De vereniging richtte zich op een zo nauw mogelijke samenwerking tussen de drie landen met als doel een politieke unie. Daartoe probeerde ze beleidsmakers te beïnvloeden, in de eerste plaats door prominente personen in de politiek, de academische wereld en het zakenleven als een soort lobby in te zetten. De regie moest daarbij in handen blijven van de veelal geheime Dinaso-leden die het kader vormden van de mantelorganisatie. De vereniging had wisselend succes en slaagde erin om haar stem te doen klinken in ambtelijke kringen. Zo wist de Nederlandse Verdinaso-leider Ernst Voorhoeve Voorhoeve, Ernst
Lees meer meerdere keren een audiëntie te versieren bij de Nederlandse minister van buitenlandse zaken. De internationale spanningen leidden ertoe dat de Nederlandse overheid het doel terugschaalde tot een Nederland-Belgische samenwerking zonder Luxemburg, en dat louter op cultureel vlak. De vrees voor een afkeurende houding van andere landen ten aanzien van een Belgisch-Nederlandse integratie was onder andere het gevolg van de mislukking van de Overeenkomst van Ouchy omstreeks 1930.

1940-1958: De Benelux krijgt vorm

Na de Duitse veldtocht van mei-juni 1940 bevonden de regeringen van Nederland, België en Luxemburg zich in ballingschap in Londen (zie Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer ), waar ze een monetaire (1942) en douane-overeenkomst (1944) sloten. De overeenkomsten legden de basis voor de naoorlogse samenwerking tussen Nederland, België en Luxemburg. Er dient daarbij te worden opgemerkt dat de samenwerking tussen Nederland en België op regeringsniveau tot op dat moment nooit verder ging dan louter handelsfacilitering.

De rol van de Vlaamse beweging en het communautaire

Door de nauwe betrokkenheid van de Belgische ministers Camille Gutt (Financiën) en Paul-Henri Spaak (Buitenlandse Zaken) ontstond de perceptie dat de Belgische vroege voorvechters van de Benelux vooral uit de Franstalige gemeenschap kwamen. Joris de Deurwaerder Dedeurwaerder, Joris
Joris Dedeurwaerder (1935) was achtereenvolgens leraar en ambtenaar. Hij publiceerde onder andere biografieën van Reimond Speleers en Herman Uyttersprot. Lees meer en Arend Jan Boekestijn observeerden in de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (1998) dan ook: ‘In de begintijd van de Benelux, tot in het begin van de jaren 1970, waren de Franstalige Belgen voorstanders van de Benelux. De Belgische regering in ballingschap te Londen bijvoorbeeld bestond bijna geheel uit Franstaligen.’ In zijn dagboek claimde onderstaatssecretaris en liberaal flamingantisch boegbeeld Julius Hoste (jr.) Hoste, Julius (jr.)
Julius Hoste jr. (1884-1954) was een Vlaamsgezinde liberaal die actief was in de pers en de politiek. Hij behoort tot de kopstukken van de Vlaamse beweging. Lees meer echter dat hij achter de schermen een belangrijke rol had gespeeld in het overwinnen van de spanningen tussen de Nederlandse en Belgische regering. Gedurende zijn verblijf in Londen ijverde Hoste samen met Marcel Stijns Stijns, Marcel
Lees meer voor de oprichting van een Belgisch-Nederlandse Kring. Die had tot doel de persoonlijke contacten tussen Belgen, Nederlanders en ook Luxemburgers te stimuleren door lezingen over economische en culturele onderwerpen te organiseren.

Na de oorlog werd Hoste de eerste voorzitter van het Comité van Belgisch-Nederlandsch-Luxemburgsche Samenwerking (kortweg: Benelux-comité) dat de ‘culturele legitimatie’ van de Benelux als opdracht had: ‘Het besef is wellicht nog niet voldoende doorgedrongen, dat het met Benelux gaat om de lotsbestemming van de Lage Landen,’ schreef hij in 1950 in De Vlaamsche Gids. Niet alleen de groei van de onderlinge handel was van belang, door de uitwisseling van studenten en hoogleraren was een onderling verkeer zoals nooit tevoren ontstaan. Hoste beschouwde de ‘toenadering in allerlei sectoren van het openbare leven’ als een teken ‘dat de Lage Landen wel degelijk hun toekomst gemeenschappelijk willen uitbouwen.’ Ook de katholieke flamingantische leider Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer , die in 1957 de eerste voorzitter van de Interparlementaire Beneluxraad werd, zag in de Benelux een kans voor de toenadering tussen Noord en Zuid. Samen konden de drie kleine naties sterk staan en voorkomen dat de grote landen hen binnen de in hetzelfde jaar gestichte Europese Economische Gemeenschap Europa
Lees meer zouden overheersen. Van Cauwelaert hoopte dat de Benelux zich niet zou beperken tot een economisch samenwerkingsverband, maar zou uitgroeien tot niet minder dan een cultureel en moreel gefundeerde levensgemeenschap.

Zijn standpunt stemde overeen met dat van de Vlaamse beweging in het algemeen (al waren er in economisch opzicht wel bepaalde reserves, onder meer bij de Vlaamse boeren, die een uitzonderingspositie binnen de douane-unie wensten en deze ook kregen). Vlaamsgezinden zagen in de Benelux in de eerste plaats een middel om tot een Nederlandse culturele eenheid te komen. Zo stelde Maurits van Haegendoren Van Haegendoren, Maurits
Maurits van Haegendoren (1903-1994) was een Vlaamse historicus, rijksarchivaris, politicus en publicist. Hij leidde vanuit een Vlaamsgezinde overtuiging het Vlaams Verbond van Katholieke ... Lees meer in 1948 in zijn toespraak ‘Jeugdbeweging en Vlaamse Waarheid’: ‘We hebben een Benelux, dat echter niet als functie heeft: de Nederlandse culturele eenheid. Toch zijn er goede kanten aan verbonden. Ze levert zijdelings het bewijs voor de noodzakelijkheid van een eenheid.’ (De Nieuwe Gids, 5 april 1948). In zijn stuk ‘Benelux en de Vlaamse beweging’ in Dietsche Warande en Belfort Dietsche Warande en Belfort
Dietsche Warande en Belfort was een Vlaams tijdschrift voor literatuur- en geestesleven. Het ontstond in 1900 door de samensmelting van de tijdschriften Dietsche Warande en Het Belfort.... Lees meer (1950) betoogde H.L. van Breda eveneens dat de Benelux het perspectief bood van een eenheid van de Nederlandse cultuur.
Aan Franstalige zijde kon de Benelux lange tijd vooral op instemming rekenen – tot in de jaren 1970 de angst groeide dat de Benelux zou afstappen van haar louter economische opzet en dat een meer politieke en culturele invulling van dit samenwerkingsverband de Vlamingen ook binnen België een dominantere rol zou geven.

Nawerking van het Verdinaso

Binnen Waalsgezinde kringen werd de nieuwe Belgisch-Nederlandse toenadering al langer met argwaan gadegeslagen: ‘In francofiel en wallingantisch België was het geestelijke klimaat onverschillig of zelfs ronduit vijandig tegenover de Benelux,’ schreef historica Els Witte. ‘De Benelux werd door wallingantische publicisten als een flamingantische overwinning beschouwd,’ analyseerde zij. In laatsgenoemde middens werd zelfs gevreesd dat Spaak met de gevaarlijke entiteit Benelux de wensen van Joris van Severen had gerealiseerd.

Geheel zonder grond was die vrees niet. In 1945-1946 knoopten enkele voormalige Dinaso’s opnieuw aan bij het vooroorlogse streven naar Belgisch-Nederlands-Luxemburgse samenwerking. Zo waren beide secretaris-generaals van de Belgische en de Nederlandse tak van het Benelux-comité bekende oud-Dinaso’s, respectievelijk Frantz van Dorpe Van Dorpe, Frantz
Lees meer en Edmond Willem Pieter van Dam van Isselt, die in 1939 overigens allebei een sleutelrol hadden gespeeld als kwartiermakers van de toenmalige Vereniging België-Nederland-Luxemburg. Zowel Van Dorpe als Van Dam van Isselt zou tot ver in de jaren 1950 een vooraanstaande rol spelen in de promotie van de Benelux in beide landen. De vooroorlogse Dinaso-sympathisant Pierre Nothomb Nothomb, Pierre
Pierre Nothomb (1887-1966) was een Belgisch-nationalistisch politicus, schrijver en publicist. Hij groeide tijdens en net na de Eerste Wereldoorlog uit tot het boegbeeld van het Belgisch ... Lees meer was een vurig voorstander van de Benelux, maar vond de naam maar niets en pleitte in 1947 in de Senaat voor de Verenigde Nederlanden als historisch-correct alternatief, waarover uitgebreid werd bericht in De Standaard (9 augustus 1947).

Ondanks de campagnes van het Benelux-Comité voor een staatkundige integratie van de drie landen, leidden de ambtelijke besprekingen tussen de drie landen na 1945 tot weinig tastbare resultaten. In 1951 stuurde Van Dam van Isselt een open brief aan de Nederlandse premier Willem Drees (1948-1958), waarin hij pleitte voor een politieke samenwerking tussen de drie landen om internationaal sterk te staan. Van Dam van Isselt werd in 1957 bij zijn terugtreden als secretaris-generaal van het Benelux-comité onderscheiden door de Belgische ambassadeur voor zijn inzet voor dit comité.

1958-heden: De Benelux (Economische) Unie

De samenwerking tussen België, Nederland en Luxemburg heeft in de loop der jaren in de eerste plaats een economische vorm gekregen. Een vehikel voor culturele toenadering binnen de Lage Landen zoals de flamingantische voormannen Van Cauwelaert en Hoste zich dat voorstelden, is de Benelux niet geworden. Op 3 februari 1958 zag de Benelux Economische Unie (BEU) het licht, al was de weg daarnaartoe bochtig en lang. Economische onevenwichtigheden tussen België en Nederland zorgden voor onderlinge spanningen. Belgische bedrijven klaagden niet tegen de beduidend lagere Nederlandse lonen op te kunnen concurreren. Toch wisten de drie landen voor de formele oprichting van de Unie al voortgang te boeken in de bevordering van het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal. De onderlinge handel nam in de naoorlogse jaren sterk toe. Op dat vlak gold de Benelux als een proeftuin voor de Europese economische integratie.

In de loop der jaren werd de Benelux langzaam maar zeker overvleugeld door de Europese Unie Europa
Lees meer . Uit de schoot van het Comité van Ministers kwamen nog zelden beslissingen die opzien baarden. De Belgische premier Leo Tindemans Tindemans, Leo
De Vlaamse christendemocraat Leo Tindemans (1922-2014) leidde vier Belgische regeringen. Hij werd nadien CVP-voorzitter en later ook minister van Buitenlandse Zaken. Als minister van Geme... Lees meer hoorde eind jaren 1970 een kabinetschef verzuchten ‘De Benelux: een mooie droom is voorbij’. In 2008 werd ‘economische’ uit de naam geschrapt en de Benelux Unie opgericht. De focus kwam te liggen op drie terreinen: interne markt en economische unie; duurzame ontwikkeling en justitie en binnenlandse zaken. Maar de ambitie om de Unie te laten herleven als oefenveld van de Europese samenwerking kwam niet echt uit de verf. Zeker in Nederland nam de scepsis over de toegevoegde waarde van de Benelux toe. Vandaag opereert de organisatie in de luwte, waar ze praktische zaken regelt, zoals het afstemmen van regelgeving zodat grensarbeiders niet te veel struikelblokken ontmoeten en het mogelijk maken aan dienders uit de drie landen in elkaars politiesystemen mogen kijken.

Met de oprichting van de BEU taande de publieke interesse in de Benelux, doordat haar uiteindelijke vorm niet langer een open kwestie was. In neo-Dinasokringen bleef de Benelux-idee ondertussen onverminderd populair. Het Benelux-verdrag dat in 1958 was beklonken was in 1960 in werking getreden voor een periode van vijftig jaar. Het aflopen van dit verdrag werd door de Werkgemeenschap De Lage Landen Delta
Lees meer (een groepering rond het blad Delta Delta
Delta (1964-2014) was een Heel-Nederlands, neo-Dinasoblad. Lees meer van Vik Eggermont Eggermont, Vik
Vik Eggermont (1929-2023) was decennialang actief in verschillende verenigingen die de nagedachtenis van Verdinaso-leider Joris van Severen en zijn gedachtengoed in ere wilden houden. ... Lees meer ) in 2004 aangegrepen om een publieke campagne op touw te zetten om de voortzetting en de uitbreiding van de Benelux-samenwerking te bepleiten. Het manifest Naar een nieuwe Benelux werd vanuit deze kring opgesteld en de professoren Hendrik Gysels en Wim Couwenberg Couwenberg, Wim
De Nederlandse jurist en hoogleraar Wim Couwenberg (1926-2019) was als bijzonder productief publicist vanaf de jaren 1960 gedurende meer dan een halve eeuw een uitgesproken pleitbezorger ... Lees meer werd gevraagd om het gezicht te vormen van het Comité Nieuwe Benelux. Evenals in 1939-1940 en 1945-1946 verhulde men voor de buitenwereld dat het initiatief uit neo-Dinaso kring afkomstig was. Er werd gemikt op een zo breed mogelijke politieke en maatschappelijke representatie, met als gevolg dat het Comité Nieuwe Benelux ook personen in zijn rangen telde die uitgesproken Vlaams-nationalistisch dachten en die de Benelux – in weerwil van de moeilijk te ontkennen Belgische component van deze constellatie -- als een aanvaardbaar surrogaat zagen voor Groot-Nederland.

Het manifest Naar een nieuwe Benelux werd door honderden vooraanstaande politici en personen uit het maatschappelijk middenveld ondertekend en het werd in 2005 plechtig overhandigd aan de Interparlementaire Beneluxraad in het Eerste Kamer-gebouw in Den Haag. De leden van het Benelux-comité hebben pro-actief politici aangezocht om hun steun te betuigen aan de voortzetting en versterking van de Benelux. Zo kreeg een bestuurslid een brief van premier Balkenende (2002-2010) waarin hij zijn steun uitsprak voor de Benelux. Het manifest was in zoverre een succes dat het in 2008 gesloten verdrag niet meer de beperkte focus van 1958 had (i.e. economisch), maar veeleer een raamverdrag was dat naar believen kan worden ingevuld met onderwerpen. Verder is het nieuwe verdrag van onbeperkte duur en luidt de officiële naam van de samenwerking Benelux Unie.
De belangstelling voor de Benelux heeft met het verdrag van 2010 tot op zekere hoogte een nieuwe impuls gekregen. Zo vormde het zestigjarige bestaan van dit samenwerkingsverband in 2018 de aanleiding voor een officiële ontmoeting tussen de Belgische koning Philip, de Nederlandse koning Willem-Alexander en de Luxemburgse groothertog Henri in Brussel. Binnen de Vlaamse beweging is de Benelux-idee sinds de jaren 1950 min of meer buiten beeld geraakt, mede omdat de wens naar een Nederlandse taal- en cultuureenheid vanaf 1980 werd bediend door het Taalunie Nederlandse Taalunie
Lees meer -verdrag.