Taaltelling

Vraagstelling

Toen België in 1846 een eerste volkstelling organiseerde, werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om te peilen naar de omgangstaal. De tellingsagenten die door de gemeentebesturen op pad werden gestuurd, stelden naast algemene vragen over de socio-economische situatie van de huishoudens ook vragen over het taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer gebruik. Die vragen varieerden per telling. In 1846 hadden de ondervraagden de keuze tussen 'Frans of Waals', 'Vlaams of Hollands', Duits, Engels of 'andere talen'.

Vanaf 1866 konden de ondervraagden kiezen tussen de drie landstalen (Frans, 'Vlaams' en Duits), de vier combinaties (Frans-Vlaams, Frans-Duits, Vlaams-Duits en Frans-Vlaams-Duits) of de optie 'geen van de drie'. Het was niet duidelijk of de vraag de moedertaal betrof, de talenkennis of het taalgebruik. In 1866 was er daarnaast ook de optie 'doofstom'. In 1880 waren kinderen jonger dan twee een aparte categorie, 'beschouwd als niet-sprekend'. Vanaf 1910 werd ook gepeild naar de taal die de meertaligen het meest gebruikten: Frans, Vlaams of Duits. Vanaf 1930 kwam daar ook de categorie meertaligen die 'de taal niet hebben aangeduid waarvan zij zich het meest bedienen' bij. Vanaf dan bevatten de talentellingen naast absolute cijfers ook percentages.

Bij de laatste talentelling, in 1947, was er geen sprake meer van 'Vlaams' maar van 'Nederlands'. Ook werd de som gemaakt van de eentaligen en van de meertaligen die een voorkeur voor die bepaalde landstaal hadden uitgedrukt.

Politieke gevolgen

Aanvankelijk hadden deze tellingen geen politieke gevolgen: volgens de grondwet mocht iedereen in het nieuwe België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer de taal gebruiken die hij wou, maar zowat alle officiële verrichtingen verliepen in het Frans. Door de taalwetten Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer van eind 19de eeuw, maar vooral door die van 1921 en 1932 kwam het overwegend eentalig Franse karakter van de Belgische staat onder druk te staan. Vooral de invloed van de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht (1921) en de groeiende Vlaamse economische macht zorgden voor een opwaardering van het Nederlands in de centrale instellingen en in Brussel. Uit vrees voor een algemene tweetaligheid van het openbaar leven, werd vanuit de Waalse Beweging Waalse beweging
De Waalse beweging ontstond op het einde van de 19e eeuw en heeft zijn wortels in een culturele, politieke en taalkundige dimensie. Ze was verdeeld in verschillende stromingen, waarvan de... Lees meer aangedrongen op de afbakening van eentalige taalgebieden. Om de taalgebieden af te bakenen, moest een taalgrens Taalgrens
Het begrip ‘taalgrens’ verwijst in het algemeen naar een grens die twee bevolkingsgroepen die een verschillende taal spreken van elkaar scheidt en in het bijzonder naar de grens tussen he... Lees meer worden bepaald en daarbij werden de talentellingen het voornaamste politiek instrument.

Privé mocht iedereen nog steeds de taal gebruiken die hij wou, maar opeenvolgende taalwetten stelden dat gerecht Gerecht
Lees meer , administratie Bestuur
Het taalgebruik in het bestuur is een centraal aspect van de Belgische taalkwestie. Het omvat het proces van het afdwingen van taalrechten voor Vlamingen evenals de bestuurstaalwetgeving ... Lees meer en onderwijs Onderwijs
Lees meer voortaan in de streektaal moesten. In Vlaanderen was dat het Nederlands, in Wallonië het Frans. De Brusselse agglomeratie kreeg een apart taalstatuut: officieel tweetalig, in de praktijk hoofdzakelijk Franstalig. Nagenoeg alle Brusselse gemeentebesturen kozen immers als interne diensttaal het Frans.

Als gevolg van de resultaten van de talentellingen, breidde Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer systematisch uit. Tegelijk met een demografische expansie en verstedelijkingsproces, bleken de hoofdzakelijk Nederlandstalige randgemeenten Vlaamse Rand
De Vlaamse Rand omvat de negentien gemeenten grenzend aan Brussel of aan een faciliteitengemeente. De relatie tot Brussel leidt er tot specifieke uitdagingen. Lees meer rond de hoofdstad, systematisch te verfransen - de zogenaamde olievlek. Steeds meer omliggende gemeenten werden officieel tweetalig. Na de talentelling van 1920 werd de Brusselse agglomeratie uitgebreid van 15 naar 17 gemeenten: Sint-Pieters-Woluwe en Sint-Stevens-Woluwe kregen een Brussels taalstatuut. Bovendien werden Laken, Haren en Neder-over-Heembeek geannexeerd door de stad Brussel.

De taalwet op bestuurszaken uit 1932 koppelde het taalstatuut van taalgrensgemeenten zelfs expliciet aan de resultaten van de talentellingen. Zodra 30% van de bevolking verklaarde een andere taal dan de officiële taal van de gemeente te spreken, moest de gemeente deze inwoners in hun taal bedienen (een soort faciliteit avant-la-lettre). Zodra 50% van de bevolking verklaarde een andere taal te spreken, mocht het gemeentebestuur van ambtstaal veranderen en schoof de taalgrens dus op.

De talentellingen kregen dus rechtstreekse politieke consequenties. Dit had trouwens tot gevolg dat Sint-Stevens-Woluwe terug uit de Brusselse agglomeratie gelicht werd omdat er minder dan 30% Franstaligen woonden. Vlak na de volgende telling (omwille van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer pas in 1947) groeide aan Vlaamse zijde het protest. De resultaten uit 1947 werden omwille van die controverse pas in 1954 gepubliceerd. En wat bleek: opnieuw werd de tweetalige Brusselse agglomeratie groter. Ganshoren, Evere en Sint-Agatha-Berchem telden meer dan 50% Franstaligen en kregen een Brussels taalstatuut. Drogenbos, Wemmel, Kraainem en Linkebeek telden meer dan 30% Franstaligen en kregen een systeem van externe tweetaligheid.

Eerder al werd de objectiviteit van de tellingen in vraag gesteld, maar de annexatie van opnieuw drie Vlaamse randgemeenten bij de Brusselse agglomeratie zorgde voor een massamobilisatie van de Vlaamse Beweging. Vlaamse cultuurverenigingen als het Davidsfonds Davidsfonds
Het Davidsfonds is een katholieke Vlaamse cultuurvereniging, die werd opgericht in januari 1875. Lees meer , het Vermeylenfonds August Vermeylenfonds
Het August Vermeylenfonds, opgericht in 1945 door Vlaamse socialisten, beoogde de versmelting van socialistische en Vlaamse idealen. In de jaren 1960 en 1970, onder leiding van Gerlo, koo... Lees meer en het Willemsfonds Willemsfonds
Het Willemsfonds (1851-heden) is een liberaal-vrijzinnige culturele vereniging en drukkingsgroep die het gebruik van het Nederlands promoot en ondersteunt. Lees meer noemden de tellingen gemanipuleerd en eisten een afschaffing van de tellingen en een definitieve vastlegging van de taalgrens. Het Vlaams Aktiekomitee voor Brussel en Taalgrens Vlaams Aktiekomitee Brussel en Taalgrens
Lees meer (VABT) werd opgericht. Ruim 500 Vlaamse gemeentebesturen kantten zich tegen een nieuwe talentelling. De regering stelde daarop de telling van 1957 uit en op 24 juli 1961 werden talentellingen in België bij wet afgeschaft. In 1962 werd de taalgrens vastgelegd als onderdeel van een groter communautair compromis. Sindsdien zijn er geen officiële gegevens meer over talenkennis of taalgebruik.

Door sommigen worden verkiezingsresultaten als indicator voor de taalverhoudingen in Brussel en de Vlaamse randgemeenten gebruikt, of gebeuren ramingen op basis van de taal waarin identiteitskaarten of rijbewijzen worden uitgereikt, maar net als de vroegere talentellingen geven dergelijke analyses een onvolledig en ongenuanceerd beeld van het taallandschap.Kind en Gezin publiceert gemeentelijke kindrapporten met daarin gegevens over o.a. de thuistaal.

De VUB-studie 'Taalfaciliteiten in de rand' uit 2002 bevat een enquête over taalgebruik, waarbij aangetoond werd dat het taalbeeld zeer gediversifieerd is, mede onder invloed van migraties en andere maatschappelijke evoluties. In het verlengde van de oprichting van het Documentatiecentrum Vlaamse Rand in 2007 werd aan VUB-taalsocioloog Rudi Janssens de opdracht gegeven om, naar analogie met de Brusselse BRIO-taalbarometeronderzoeken, een uitgebreide studie uit te voeren naar het taalgebruik en taalverschuivingen in de 19 gemeenten van de Vlaamse Rand. Dat gebeurde in 2014 en in 2019.