La Kermesse héroïque

La Kermesse héroïque (1935) geldt als een van de grote klassiekers van de Franse vooroorlogse cinema. De film Film
Sinds het ontstaan van film eind 19de eeuw evolueerde het filmbedrijf in Vlaanderen van een Belgische, overwegend Franstalige sector naar een steeds meer onderscheidende Vlaamse filmsect... Lees meer werd in 1935 geregisseerd door de Frans-Belgische cineast Jacques Feyder (1885-1948), die tijdens het interbellum in Frankrijk uitgroeide tot een toonaangevende regisseur en vanaf 1929 zelfs enkele jaren in Hollywood werkzaam was voor filmstudio MGM. Eenmaal terug in Europa maakte Feyder verschillende invloedrijke poëtisch-realistische films waaronder La Kermesse héroïque.

Productie en plot

Deze historisch-satirische film, die in Vlaanderen uitkwam als Heldenkermis, was een prestigieuze Frans-Duitse coproductie, die met een aparte cast ook in een Duitse versie uitkwam (Die klugen Frauen). De film was een adaptatie van een novelle van de Franstalige Belg Charles Spaak (1903-1975, broer van de socialistische politicus Paul-Henri Spaak Spaak, Paul-Henri
Paul-Henri Spaak (1899-1972) was een Franstalige socialistische politicus die een rol speelde in talrijke communautaire kwesties. Lees meer ), die in Frankrijk gold als een van de meest succesvolle scenaristen van zijn tijd.

Voor La Kermesse héroïque spaarde de Duitse hoofdproducent Tobis kosten noch moeite. Zo werd de film grotendeels opgenomen in de filmstudio in Epinay-sur-Seine nabij Parijs, waar met grootse decors een fictieve historische Vlaamse stad werd nagebouwd. Daarvoor deed Feyder beroep op de legendarische set designer Lazare Meerson, die zich liet inspireren door Vlaamse architectuur en (schilder)kunst. Voor La Kermesse héroïque ontving Feyder heel wat internationale filmprijzen waaronder de ‘Grand Prix du cinéma français’ en de prijs voor de beste regisseur op het filmfestival van Venetië.

Het verhaal van de novelle en de film speelt zich af ten tijde van de Spaanse Nederlanden, meer bepaald in de Vlaamse stad Boom in het jaar 1616. La Kermesse héroïque toont op satirische wijze hoe de inwoners van Boom de doortocht van Spaanse troepen willen vermijden. Terwijl de Boomse mannen onder leiding van de burgemeester zich zwak en lafhartig opstellen, nemen de vrouwen het heft in eigen handen en werpen ze hun charmes in de strijd. Onder leiding van de echtgenote van de burgemeester (vertolkt door de bekende Franse actrice Françoise Rosay, tevens echtgenote van Feyder) onthalen de Boomse vrouwen de Spanjaarden op een hartelijke manier. Hun plan werkt en de soldaten trekken na een nacht weer verder zonder schade aan te richten.

Receptie en controverse

La Kermesse héroïque ging op 3 december 1935 in Parijs in wereldpremière en kon in Vlaanderen aanvankelijk van enige bijval genieten. De film zat immers vol rechtstreekse verwijzingen naar en talrijke filmische imitaties van taferelen uit het werk van Pieter Breugel, Frans Hals, Jacob Jordaens, Peter Paul Rubens, David Teniers en andere meesters van de Vlaamse en Nederlandse schilderkunst Beeldende kunst
De beeldende kunsten en de Vlaamse beweging onderhielden van 1830 tot vandaag een complexe en gelaagde relatie, die pendelde tussen gematigde sympathie, radicaal engagement en kritische a... Lees meer . Hoewel de film ‘op picturaal-filmisch gebied baanbrekend’ was, aldus De Standaard De Standaard (1914-)
Het eerste nummer van het dagblad De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was gedurende vele decennia hét blad bij uitstek van de katholieke Vlaamse beweging in al haar varian... Lees meer (24 januari 1936), nam de Vlaamse pers Pers
Van bij het ontstaan van de Vlaamse beweging vervulde de Nederlandstalige pers een belangrijke rol als spreekbuis. De veelheid aan Vlaamse kranten en (week)bladen die in de 19de en 20ste ... Lees meer La Kermesse héroïque al snel onder vuur. Nog voor de film in België te zien was bekritiseerden enkele Vlaamse kranten de manier waarop de film ‘de geschiedenis en het Vlaamsche volk’ voorstelde, en hoe deze ‘vermakelijke fantasie’ vol scènes van ‘losbandigheid’, ‘liederlijkheden’ en ‘zuippartijen’ ten koste ging ‘van de eer van een ras, van de geschiedenis en van de moraal’ (De Standaard, 10 december 1935).

De controverse rond La Kermesse héroïque kwam in een stroomversnelling na de Duitse première van Die klugen Frauen in Berlijn (op 15 januari 1936 in aanwezigheid van Joseph Goebbels) en de Belgische release op 17 januari 1936. Het verzet tegen Heldenkermis kwam voornamelijk uit twee hoeken. Een eerste blok werd gevormd door katholieke organisaties, met voorop de katholieke pers en de Katholieke Filmactie (KFA), die in deze periode haar acties tegen de ‘slechte film’ gevoelig opdreef. Voor katholieken vormde de film een aanslag op de christelijke moraal en was de representatie van de priester beledigend. In de film is immers een geestelijke te zien, die optrekt met de Spaanse troepen en financieel profiteert van hun plunderingen.

De spilfiguur in het katholieke verzet was de dominicaan Felix Morlion Morlion, André
André (Felix) Morlion (1904-1987) was een dominicaanse priester, die tijdens het interbellum uitgroeide tot een gezaghebbende stem in de katholieke en Vlaamsgezinde kunst- en filmkritiek.... Lees meer , die naast filmcriticus ook een van de leiders van de KFA was. In zijn stukken in Vlaamse en Nederlandse kranten en tijdschriften riep Morlion op om deze ‘onterende film’ te boycotten en van overheidswege te verbieden. Katholieke organisaties als de Katholieke Arbeidersjeugd Katholieke Arbeidersjeugd
De Katholieke Arbeidersjeugd (KAJ) was een jongerenvereniging van de christelijke arbeidersbeweging en tegelijk een gespecialiseerde Katholieke Actiebeweging, opgericht in 1924 door de pr... Lees meer (KAJ), Zedenadel en het Davidsfonds Davidsfonds
Het Davidsfonds is een katholieke Vlaamse cultuurvereniging, die werd opgericht in januari 1875. Lees meer werden ingeschakeld om het verzet op nationaal en plaatselijk niveau te versterken, waarbij in steden als Antwerpen, Brugge, Gent en Mechelen de lokale overheden met brieven en andere acties werden bestookt om de film te verbieden.

Vlaams-nationalistisch protest

Het tweede blok bestond uit Vlaams-nationalistische organisaties, waaronder vooral het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV), die via vlugschriften, betogingen, politieke druk en persartikelen Heldenkermis bestempelden als een haat- en een schandfilm. Het VNV verspreidde vlugschriften waarin de partij opriep om de film te boycotten omdat Heldenkermis ‘onze vaders als ellendige lafaards en onze moeders als eerloze sletten’ afbeeldde. In cartoons werd uitgehaald naar de burgemeesters van Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer (de liberaal Adolphe Max Max, Adolphe
Lees meer ), Antwerpen Antwerpen
Lees meer (socialist Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer ) en Gent Gent
Lees meer (liberaal Alfred vander Stegen) vanwege hun tolerante houding. In de controverse en het verzet tegen de film speelde de Vlaams-nationalistische krant De Schelde De Schelde (1919-1936)
Lees meer een hoofdrol, ook omdat La Kermesse héroïque de link leek te leggen met het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer , de Vlaamse collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer .

Een hoogtepunt in de Vlaams-nationalistische acties was een betoging van leden van het VNV in de Brusselse bioscoop Metropole, waarbij Ward Hermans Hermans, Ward
Ward Hermans (1897-1992) was een Vlaams-nationalistische schrijver, journalist en politicus, die in de loop van het interbellum radicaliseerde in nationaalsocialistische zin. Tijdens de T... Lees meer op zondagavond 26 januari 1936 bij de start van de projectie van La Kermesse héroïque riep dat hij ‘in naam van het Vlaamse volk’ protesteerde ‘tegen deze schandaalfilm’ (De Schelde, 28 januari 1936). Hierop werden de VVN’ers uitgefloten, werd hevig heen en weer geroepen en diende de politie op te treden om de rust te doen herstellen. De arrestatie en latere veroordeling van Hermans en andere leden van het VNV na deze protestactie waren koren op de molen van de Vlaams-nationalisten. VNV-leider Staf de Clercq De Clercq, Staf
Staf de Clercq (1884-1942) was een Vlaams-nationalistische politicus, die zijn politieke carrière begon als kamerlid voor de Frontpartij. Hij staat vooral bekend als stichter en eerste l... Lees meer mengde zich persoonlijk in de zaak en in een telegram naar aanleiding van de Brusselse schermutselingen riep hij nogmaals op om de film te boycotten omdat dit ‘schandalig product, geboren uit het rotte en vicieuze denken van belagers van ons volk (…) Vlaamsche mannen als lafaards en Vlaamsche vrouwen als boeleersters’ afbeeldde (De Schelde, 28 januari 1936). De partij organiseerde in de maanden januari tot maart talloze protestacties, waarbij kopstukken zoals Jeroom Leuridan Leuridan, Jeroom
Jeroom Leuridan (1894-1945), leraar en advocaat, was van 1929 tot 1944 parlementslid van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV), en vanaf 1934 VNV-gouwleider van West-Vlaanderen. Hij was een ... Lees meer en Reimond Tollenaere Tollenaere, Reimond
Reimond Tollenaere (1909-1942) was een Vlaams-nationalistisch studentenleider in Gent en politicus in het VNV. Hij was parlementair (1936-1942) en propagandaleider. Hij stuurde het VNV in... Lees meer het woord namen. De Schelde (5 februari 1936) publiceerde ook de protesttelegrammen, die de VNV-leider richtte aan de Nederlandse koningin Wilhelmina, de Franse president Albert Lebrun en rijkskanselier Adolf Hitler.

Verbod en tegenreactie

De katholieke en Vlaams-nationalistische protesten versterkten elkaar en leidden uiteindelijk tot het verbod in enkele Vlaamse steden, waaronder Brugge (op 11 februari 1936), Poperinge (op 22 februari 1926) en Sint-Niklaas (9 maart 1936). Het verbod van La Kermesse héroïque door katholieke stads- en gemeentebesturen lokte hevige politieke reacties uit. In Brugge, waar de film voor het eerst tegen een verbod aanliep, hekelde de liberale en de socialistische oppositie de beslissing van het katholieke stadsbestuur. Zo stelde de socialistische advocaat en politicus Richard Declerck Declerck, Richard
Richard Declerck (1899-1986) was een Brugse advocaat die later gouverneur van Antwerpen werd en binnen de socialistische beweging een brede en Vlaams geïnspireerde culturele visie verspre... Lees meer dat ‘heel het kabaal rond die zaak te veel de uiting (is) van een strekking die gevaarlijk wordt voor onze publieke vrijheden.’ Ondanks het verbod waagde de Brugse socialistische cinema Scala zich aan de vertoning van Heldenkermis, weliswaar in private vertoning waarbij enkel mensen, die zich een lidkaart aanschaften, de film konden bekijken. Deze succesvolle strategie om het stedelijke verbod te omzeilen zorgde op zijn beurt opnieuw voor protesten, betogingen en een nieuw politiebesluit tegen de vertoning van de film.

In deze controverse nam de linkse pers het op voor de film en voor vrijheid van meningsuiting. Zo publiceerde de socialistische krant Vooruit Vooruit (1884-1991)
Vooruit (1884-1991) was een Gents socialistisch dagblad waarin heel wat bijdragen verschenen van Vlaamse intellectuelen. In 1978 werd het blad een regionale editie van De Morgen, om in 19... Lees meer (1884-1991) talloze artikels ter verdediging van La Kermesse héroïque. Daarbij nam film- en kunstcriticus Paul-Gustave van Hecke Van Hecke, Paul-Gustave
Paul-Gustave van Hecke (1887-1967) was een Vlaamse schrijver, couturier en galeriehouder. Tijdens de Eerste Wereldoorlog flirtte hij met het activisme. Hij is vooral bekend als promotor v... Lees meer het voortouw, waarbij hij ‘de pretentie, het gemis aan humor en het gebrek aan zelfkritiek van zekere Vlamingen’ hekelde (Vooruit, 11 februari 1936). Het communistische partijblad De Roode Vaan De Rode Vaan
Lees meer maakte zich vrolijk over het feit dat het VNV zich tegen een Duitse film keerde. Daarbij herinnerde het blad aan de collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog (8 februari 1936), waarschuwde ze voor de ‘komende oorlog’ en bestempelde ze het VNV als de ‘dienaren van de oorlogsplannen van Hitler.’

De zaak La Kermesse héroïque kwam ook ter sprake in het Belgische Parlement, waarbij de Antwerpse burgemeester Huysmans op 5 februari 1936 zijn beslissing verdedigde om niet in te gaan op een verbod op de film in zijn stad. De film belandde tevens op de regeringstafel, onder meer omdat er een intensieve correspondentie was ontstaan tussen de minister van Buitenlandse Zaken en de Belgische ambassades in Nederland, Duitsland en Frankrijk. Vanaf april 1936 ging de storm rond La Kermesse héroïque weer liggen en bleef de film (in sommige gevallen mits enkele weggeknipte scènes) nog enige tijd in de bioscoop. Vandaag geldt La Kermesse héroïque niet alleen als een eigenzinnige film over Vlaanderen en een filmische ode aan de Vlaamse kunst, maar ook als een uitgesproken pacifistische Pacifisme
Lees meer film, die ingaat op collaboratie, verzet en de rol van vrouwen tijdens de oorlog.