Hooger Onderwijs voor het Volk

Historische context

In de context van het cultuurflamingantisme en geïnspireerd door eerdere radicaal-liberale initiatieven gericht op volksverheffing, raakten enkele liberale Vlaamsgezinden aan de Gentse universiteit in het begin van de jaren 1890 geboeid door het Engelse model van University Extensions of hogeschooluitbreidingen Hogeschooluitbreidingen
De hogeschooluitbreidingen ontstonden in België op het einde van de 19de eeuw in navolging van het Engelse voorbeeld, waar de University Extension een afdeling van de universiteit was di... Lees meer . Een aantal leden van het vrijzinnig-flamingante studentengenootschap 't Zal Wel Gaan 't Zal Wel Gaan
Lees meer nam het voortouw op de vrijzinnige studentenlanddag van 1 mei 1892 in Brugge. Twee onder hen, Pieter Tack Tack, Pieter
De vrijzinnige flamingant Pieter Tack (1870-1943) was tijdens de Eerste Wereldoorlog een van de leidende figuren van het activisme, onder andere als voorzitter van de Raad van Vlaanderen ... Lees meer en Lodewijk de Raet De Raet, Lodewijk
Lodewijk de Raet (1870-1914) was een econoom en ambtenaar die in belangrijke mate bijdroeg aan de theorievorming over de Vlaamse beweging en deze van een sociaaleconomisch denkraam voorza... Lees meer , publiceerden in het Nederlandsch Museum Nederlandsch Museum
Lees meer een uitgebreid overzicht van de Engelse extensie-beweging en hielden een pleidooi voor de toepassing ervan binnen het kader van de Vlaamse beweging. De historicus Paul Fredericq Fredericq, Paul
Paul Fredericq (1850-1920) was een vooraanstaande Gentse historicus, die als de officieuze ideoloog van het liberaal flamingantisme kan worden  omschreven. Als rector van de Gentse univer... Lees meer reageerde enthousiast op dit appel: onder zijn leiding ging in september 1892 aan de Gentse universiteit een extension-comité van start.

Volksverheffing

Via kosteloze voordrachten en lessenreeksen stelde Hooger Onderwijs voor het Volk zich de ‘zedelijke verheffing en letterkundige ontwikkeling van het Vlaamsche volk’ tot doel. De eerste lessenreeks nam een aanvang op maandag 7 november 1892, om zes uur ’s avonds, in het auditorium van Letteren en Wijsbegeerte. Fredericq zelf trad aan om een volwassenenpubliek uit alle klassen van de maatschappij te vergasten op een voordracht over de Nederlandstalige literatuurgeschiedenis. ’s Avonds noteerde hij in zijn dagboek: ‘Ik geef de eerste les van het hooger onderwijs voor het volk in het groot auditorium der Faculteit van wijsbegeerte en letteren. – Ten minste 150 aanwezigen, waaronder veel dames (onderwijzeressen) en dungezaaide werklieden.’

Het Hooger Onderwijs voor het Volk wilde aan de Université de Gand ook bewijzen dat wetenschappelijke onderricht in de Nederlandse taal mogelijk was. De eerste leergangen behandelden overwegend taal- en letterkundige onderwerpen, maar in de volgende jaren verruimde het programma naar natuurwetenschappelijke en medische thema's, met gastdocenten uit verschillende faculteiten. Het was in Fredericqs huis in de Winkelstraat dat het bestuurscomité vergaderde en de lessenreeksen vastlegde. Tussen 1892 en 1914 organiseerden de bestuursleden in totaal 96 lessenreeksen, goed voor 530 lesavonden. Gemiddeld schommelde de opkomst rond de zestig aanwezigen, maar soms waren er ook meer dan honderd toehoorders. Beroepsmatig bestond het publiek uit onderwijzers, kleine zelfstandigen, bedienden en handelaars, maar ook ambachtslui en geschoolde arbeiders. Het echte fabrieksproletariaat werd echter weinig bereikt, te weinig volgens Tack, die bij het initiatief betrokken bleef.

Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding

Fredericq had plechtig moeten beloven dat hij ‘alle strijdpunten van godsdienstigen en staatkundigen aard’ uit de werking van Hooger Onderwijs voor het Volk zou weren. Dat was de voorwaarde waarop hij de universiteitsgebouwen ter beschikking had gekregen. Toch toont louter de opsomming van de opeenvolgende voorzitters – Paul Fredericq (1892-1921), Jozef Vercoullie Vercoullie, Jozef-Frederik
Lees meer (1921-1933), Maurits Basse Basse, Maurits
Maurits Basse (1868-1944) behoorde tot de vrijzinnige, liberale groep van atheneumleerkrachten en professoren die ook dicht bij het Willemsfonds stonden. Zijn betekenis voor de Vlaamse be... Lees meer (1934-1944), Hans van Werveke Van Werveke, Hans
Lees meer (na 1945) – uit welke hoek de wind waaide: stuk voor stuk waren dit Vlaamse liberalen met een stevige voet in het vrijzinnige Vrijzinnigheid
Dit artikel belicht de relatie tussen de Vlaamse beweging en de vrijdenkersbeweging van de 19de eeuw tot nu. Lees meer genootschapsleven, in het bijzonder in het Willemsfonds Willemsfonds
Het Willemsfonds (1851-heden) is een liberaal-vrijzinnige culturele vereniging en drukkingsgroep die het gebruik van het Nederlands promoot en ondersteunt. Lees meer .

Als reactie daarop ontstond de Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding Katholieke Vlaamsche Hogeschooluitbreiding
De Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding is een vormings- en nascholingsorganisatie die in 1898 werd opgericht in Antwerpen. Later werden op diverse plaatsen in Vlaanderen afdelingen o... Lees meer , die in 1898 werd opgericht in Antwerpen. In 1903 waaide het over naar Gent. Ook zij streefde de ‘geestesontwikkeling van het volk’ na. Katholieke professoren zoals de jurist Oscar Pyfferoen Pyfferoen, Oscar
Oscar Pyfferoen (1868-1908) was een katholiek en Vlaamsgezind jurist die doceerde aan de Gentse rijksuniversiteit. Hij ontpopte zich als een belangrijke expert van de sociale problematiek... Lees meer , de kunsthistoricus Adolf de Ceuleneer De Ceuleneer, Adolf
Lees meer en de arts Hector de Stella (1869-1955) verzorgden op dezelfde wijze lessenreeksen voor volwassenen in de auditoria. De docenten van de Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding gingen ook spreken in de lokalen van het Davidsfonds Davidsfonds
Het Davidsfonds is een katholieke Vlaamse cultuurvereniging, die werd opgericht in januari 1875. Lees meer of in de schoot van de katholieke arbeiderskringen.

Hoewel de instelling sterk verbonden was met de universiteit, bleef het Hooger Onderwijs voor het Volk organisatorisch een professoreninitiatief. Het werd geen structureel deel van de universiteit, zoals in Engeland het geval was of zoals Tack en De Raet het hadden gewenst.

Vanaf 1893-1894 ontplooide het comité ook activiteiten in andere Vlaamse dorpen en steden, vaak in samenwerking met het Algemeen-Nederlands Verbond Algemeen-Nederlands Verbond
Het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) werd in 1895 opgericht. Aanvankelijk behartigde het de belangen van de Nederlandse taal. Later en tot op de dag van vandaag ijvert het voor de brede ... Lees meer of het Willemsfonds. Er kwamen lokale comités tot stand in een tiental steden, waaronder Brugge, Oostende en Antwerpen. Maar tot een echte doorbraak kwam het niet. ‘Schitterend te Gent, maar niets buiten Gent,’ noteerde Fredericq op 12 november 1896 in zijn dagboek.

Na de Eerste Wereldoorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer nam de Vlaamse Hogeschool, die met steun van de Duitsers tot stand kwam, de fakkel over. ‘Van verschillende kanten wordt er op aangedrongen dat de Gentsche Hoogeschool nog dezen winter leergangen inrichten zou hier en elders voor de ontwikkelden onder het volk ten einde eene poging te doen om hare sociale rol geheel en al te vervullen,’ schreef rector Pierre Hoffmann Hoffmann, Pierre
De in Luxemburg geboren Pierre Hoffmann (1851-1918) was classicus, filosoof en in 1916-1918 rector van de Vlaamse Hogeschool. Lees meer in 1917. In de wintermaanden van 1917 en 1918 kwamen deze volksvoordrachten daadwerkelijk tot stand. De astrofysicus Marcel Minnaert Minnaert, Marcel
De vrijzinnige flamingant en Groot-Nederlander Marcel Minnaert (1893-1970) was ook een overtuigde links-radicaal en (atoom)pacifist. Vanaf het begin van de jaren 1920 tot zijn emeritaat a... Lees meer richtte nog in maart 1918 een populaire lessenreeks in over ‘Het weder en de wetenschappelijke weersvoorspelling’, verspreid over drie lesavonden.

Na de Eerste Wereldoorlog ontstonden de (Franstalige) Conférences publiques, maar nam ook Hooger Onderwijs voor het Volk de vooroorlogse werking terug op. De strijd voor een Nederlandstalig onderwijs was intussen gestreden, zeker vanaf de vernederlandsing van de Gentse universiteit in 1930. De lessenreeksen kregen het karakter van culturele voordrachtavonden, bestemd voor een publiek dat op zoek was naar zinvolle vrijetijdsbesteding en algemene vorming. In cijfers werd de stichting populairder dan ooit. In de jaren 1920 haalde men gemiddeld een vierhonderdtal bezoekers per avond; verspreid over twintig à vijfentwintig conferentieavonden bereikte de organisatie toen gemakkelijk achtduizend toehoorders per jaar. In de jaren 1930 daalden de gemiddelde aantallen tot een tweehonderdtal bezoekers per avond en in totaal circa vier- à vijfduizend toehoorders per jaar – nog altijd een stuk meer dan het aantal reguliere studenten dat ingeschreven was aan de universiteit.

Na de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer bleef Hooger Onderwijs voor het Volk succesvol in het populariseren van de universitaire kennis: tienduizenden Gentenaars werden bereikt. Tot 1972 bleef het in 1892 gestichte initiatief bestaan.