Grauls, Jan
Jan Grauls (1887-1960) was een ambtenaar en taalkundige afkomstig uit Hasselt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog oefende hij achtereenvolgens de ambten uit van provinciegouverneur van Antwerpen (1941-1942) en burgemeester van Groot-Brussel (1942-1944).
Jan Grauls groeide op in een landbouwersgezin en mocht omwille van zijn intellectuele begaafdheid als enige van negen kinderen de volledige humaniora doorlopen aan het Sint-Jozefscollege. Daar was hij lid van het lettergilde Den Vlaamschen Bloemengaard en een leidende figuur binnen de Hasseltse Jonge Klauwaerts De Jonge Klauwaarts (Hasselt)
De Jonge Klauwaarts werd in 1884 opgericht als Vlaamsgezinde katholieke studentenbond en voortgezet als bond van de Katholieke Studentenactie (KSA). De vereniging speelde zowel in de Vlaa... Lees meer . Hij studeerde vervolgens Germaanse filologie aan de Katholieke Universiteit Leuven, waar hij zich aansloot bij de katholieke Vlaamse studentenbeweging Katholieke Vlaamse studentenbeweging
De Katholieke Vlaamse Studentenbeweging was de georganiseerde deelname van de katholieke studerende jeugd aan de Vlaamse beweging. Ze leverde daartoe met haar grote aanhang van ca. 1875 t... Lees meer en onder meer Ernest Claes Claes, Ernest
Ernest Claes (1885-1968) was een schrijver van volkse romans en verhalen en een leidend ambtenaar in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij vervolgd wege... Lees meer , Hendrik Borginon Borginon, Hendrik
Hendrik Borginon (1890-1985) was lid van de leiding van de Frontbeweging en Vlaams-nationalistisch politicus in de Frontpartij en het Vlaamsch Nationaal Verbond. Tijdens de bezetting fung... Lees meer en August van Cauwelaert Van Cauwelaert, August
De Vlaamsgezinde katholiek August van Cauwelaert (1885-1945), die professioneel aan de slag was als advocaat en rechter, was ook literair actief als dichter en essayist. Hij was betrokken... Lees meer leerde kennen. Hij promoveerde in 1910 tot doctor in de wijsbegeerte en letteren met een proefschrift over het Hasselts dialect, dat bekroond werd door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde
De Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (KANTL, 1886) is een instelling die zich in de loop van haar geschiedenis heeft ingezet zowel voor taalculturele, -wetenschappeli... Lees meer (KVATL).
Ambtenaar en taalkundige
Na een halfjaar Nederlands te doceren aan het Luikse Collège Saint-Servais werd hij in maart 1911 aangesteld als ambtenaar bij het ministerie van Landbouw en later dat jaar bij het ministerie van Openbaar Onderwijs. Na de Duitse inval in 1914 volgde hij de regering naar Le Havre en werd er kabinetsattaché van minister Joris Helleputte Helleputte, Joris
Joris Helleputte (1852-1925) heeft bijna een halve eeuw lang gewogen op de Belgische samenleving: als neogotisch architect, als gangmaker van sociale organisaties, inzonderheid de Belgisc... Lees meer . Grauls onderhield daar niet alleen contacten met Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer en Alfons van de Perre Van de Perre, Alfons
Lees meer , maar ook met de Frontbeweging Frontbeweging
Aan het IJzerfront manifesteerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog flamingantisch verzet tegen de taaltoestanden in het leger. Naarmate het zich meer en meer organiseerde en groeide, vo... Lees meer .
Na de wapenstilstand in 1918 vond hij werk bij de vertaaldienst van het ministerie van Kunsten en Wetenschappen. In 1937 werd hij hoofd van die vertaaldienst en adjunct-directeur middelbaar onderwijs. In 1938 werd hij bevorderd tot directeur van het hoger en middelbaar onderwijs. In 1929 bracht hij samen met Prosper Melis en Constant H. Peeters Peeters, Constant
Constant Peeters (1880-1951) was tijdens de Eerste Wereldoorlog betrokken bij het activisme. Daarna was hij vooral actief als taalkundige. Zijn bekendste publicatie is zijn Neerlandsche T... Lees meer een Taalkundig Handboek uit (dat hij tot aan zijn dood bleef actualiseren) om het ‘goede Nederlands’ in België te propageren.
Ondertussen bleef hij wetenschappelijk onderzoek verrichten en voordrachten houden doorheen heel Vlaanderen over onder meer dialect en volkstaal en het werk van Bruegel. Hij was onder meer lid van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (vanaf 1929), de KVATL (corresponderend vanaf 1934, gewoon van 1939) en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde is een letterkundig-historisch genootschap dat in 1766 in Leiden werd opgericht. Lees meer in Leiden (vanaf 1935). Ook was hij secretaris van de eerste Nederlandsche Cultuurraad Vlaamsche Kultuurraad
Lees meer (1938-1940).
Gouverneur en burgemeester
Grauls sympathiseerde met het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) maar hield zich buiten de partijpolitiek. (Zijn zoon Wim Grauls Grauls, Willem
Wim Grauls (1917-2006) was leraar. Hij trad in 1937 toe tot het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) en werd kaderlid van deze partij, maar zou tijdens de oorlog tot de Dietse dissidentie bin... Lees meer was wel VNV-lid.) In augustus 1940 werd hij benoemd tot Antwerps gouverneur ad interim, ter vervanging van de na de Duitse inval naar Frankrijk uitgeweken baron Georges Holvoet. In die hoedanigheid was hij ook voorzitter van het Provinciaal Comité van Winterhulp.
De Duitsers verkozen aanvankelijk Antwerps VNV-kopstuk Frans Wildiers Wildiers, Frans
Frans Wildiers (1905-1986) was een advocaat, redacteur en Vlaams-nationalistisch politicus. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij gouverneur van de provincie Antwerpen. Na de oorlog was ... Lees meer (die hem uiteindelijk opvolgde), maar secretaris-generaal Jean Vossen maakte bezwaar omdat het VNV al gouverneurs in Limburg en West-Vlaanderen had. Als niet-aangesloten sympathisant was Grauls een compromisfiguur. Hij toonde zich in deze functie een legalist en nam een gematigde houding aan bij de benoeming van VNV-burgemeesters. Hij durfde in zijn ogen ongeschikte kandidaten afwijzen, maar werd in de praktijk vaak gepasseerd door het in de bestendige deputatie dominante VNV.
Wel werkte de provinciale administratie onder zijn gouverneurschap nauw samen met de bezetter in het verordonneren en implementeren van anti-Joodse maatregelen. Grauls werd ook voorzitter van de in oktober 1940 opgerichte Commissie voor Herziening van Schoolboeken, met als opdracht de schoolboeken te controleren en te zuiveren van anti-Duitse of ongewenste (‘Joodse’) elementen. Nochtans bemiddelde hij ook voor tal van individuele Joodse mensen (vaak via de Vereniging van de Joden in België).
In september 1942 werd Grauls benoemd tot burgemeester van Groot-Brussel. Hij aanvaardde dit ambt pas na aandringen van Gerard Romsée Romsée, Gerard
Lees meer en Hendrik Borginon. Ook nu was hij een compromisfiguur die de ‘formele neutraliteit’ moest garanderen. Hij weigerde rexistische en VNV-milities in de stadspolitie te integreren en stond veel van zijn politiebevoegdheden af aan Binnenlandse Zaken om deze af te schermen van meer radicale elementen in het schepencollege. Ondanks een bestuursverklaring betreffende de invoering van de tweetaligheid van de stadsdiensten, werd weinig gedaan voor de vervlaamsing van Brussel. Grauls fungeerde vooral als pion van Binnenlandse Zaken met als doel het stedelijk bestuur te bestendigen.
Na de oorlog
Op 15 mei 1945 werd hij veroordeeld tot vijf jaar hechtenis en 25 miljoen frank boete. Tijdens zijn proces verdedigde Grauls zich met de stelling dat hij het ambt aanvaardde omdat hij overtuigd was dat alles wettelijk bleef en omdat anders een Duitser zou zijn benoemd. Zijn bemiddeling voor individuele Joden werd aangevoerd als verzachtende omstandigheid, maar zijn rol in de registratie en arrestaties van Joden werd niet onderzocht.
Hij werd in juni 1947 vrijgelaten en kreeg in 1950 zijn burgerrechten terug. Na een verblijf in een klooster in Nokere vestigde hij zich in 1949 in Gent. Hij verrichtte vertaal- en secretariaatswerk en keek schoolboeken taalkundig na. Stilaan nam hij weer deel aan het culturele leven en zette zijn filologisch en kunsthistorisch werk verder.
Werken
– Bijdragen in onder meer Ons Volk Ontwaakt, Het Overzicht, Het Volk, Tooneelgids, Wetenschappelijke tijdingen, De Vlaamse Linie, VEV-berichten, De Brusselse Post en De Standaard.
- Klankleer van het Hasseltsch dialect, 1930.
– Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Brueghel, 1957.
– Onze taal, 2 dln., 1960-1962.
– Bibliografisch overzicht in R. Roemans en H. van Assche, Dr. Jan Grauls. Bibliografie (Werken uitgegeven onder auspiciën van de Bestendige Deputatie van de provincie Limburg, deel 8), 1967.
Literatuur
– J. Florquin, In memoriam dr. Jan Grauls, in: Dietsche Warande en Belfort, jg. 105, 1960, nr. 2, pp. 141-143.
– Mededelingenblad van het V.V.A., jg. 6, 1961, nr. 3 (Huldenummer Dr. Jan Grauls).
– J. Gallant, Archief J. Grauls, Brussel, 1973.
– W. Grauls, Jan Grauls, in: Twintig Eeuwen Vlaanderen, Hasselt, 1976, dl. 14.
– J. van Mechelen en F. Vanderbiesen, Dr. Jan Grauls 1887-1960, 1981.
– L. Gevers, Honderd jaar Katholieke Studerende Jeugd 1884-1984. De geschiedenis van de Hasseltse Jonge Klauwaarts, 1986.
- H. van Assche, Grauls, Jan, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, 1990, p. 337, dl. 14.
– H. van de Vijver, België in de Tweede Wereldoorlog 8. Het cultureel leven tijdens de bezetting, Kapellen, 1990.
– B. de Wever, Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945, Tielt, 1994.
– G. Caluwaerts, Grauls, Jan, in: Hasseltse portretten. 800 jaar geschiedenis op mensenmaat, Hasselt, 1997, p. 104.
– L. Saerens, Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944), 2000.
– M. Steinberg, La Persécution des Juifs en Belgique (1940-1945), 2004.
– N. Wouters, Oorlogsburgemeesters 40/44. Lokaal bestuur en collaboratie in België, 2004.
– S. Heylen, B. de Nil, B. D'hondt, Geschiedenis van de provincie Antwerpen. Een politieke biografie, 2005, 2 dl.
– N. Wouters, De Führerstaat. Overheid en collaboratie in België (1940-1944), 2006.
– R. van Doorslaer (red.), E. Debruyne, F. Seberechts en N. Wouters, Gewillig België. Overheid en jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, 2007.