Van Artevelde, Jacob

Levensverloop

De politieke carrière van Jacob van Artevelde begon pas toen hij ongeveer 45 jaar oud was. Over zijn leven daarvoor en over zijn sociale status en beroep is weinig bekend. Lang is aangenomen dat hij brouwer was, maar daar bestaan bij nader toezien nauwelijks ernstige aanwijzingen voor. Moderne historici stellen dat hij wellicht (een soort) makelaar was (misschien ook brouwer) en in elk geval welstellend. Van Artevelde trad op het voorplan in de winter van 1337-1338. In het kader van de beginnende Honderdjarige Oorlog oefende Engeland, via een verbod op de export van wol en graan, druk uit op Vlaanderen opdat het uit de Franse invloedssfeer zou treden en de zijde van Engeland zou kiezen. Door het embargo werd de Vlaamse textielindustrie lamgelegd en teisterde een hongersnood het graafschap. In deze noodtoestand werden in Gent vijf hoofdmannen (kapiteins) aangesteld, onder wie Van Artevelde, die de feitelijke macht uitoefende. De andere grote steden, Ieper en Brugge, volgden. Hoewel Van Artevelde buiten Gent nooit een officiële functie heeft bekleed, oefende hij in de praktijk toch het bestuur uit. Onder dit gezag voer Vlaanderen aanvankelijk een neutrale koers, maar eind 1339 koos het openlijk voor Engeland. Diverse spanningen – onder meer tussen de grote en de kleinere steden – brachten Van Arteveldes regime in moeilijkheden en bezorgden hem gaandeweg steeds meer vijanden. Op 17 juli 1345 werd hij, na een conflict tussen wevers en vollers, vermoord.

Cultus en mythologisering

De cultus van Van Artevelde, die in het midden van de 19de eeuw een hoogtepunt bereikte, was het gevolg van een werkelijk eerherstel na – zoals zijn vereerders het zagen – ‘eeuwen van miskenning’. In het spoor van de oude kroniekschrijvers, vooral van Jean le Bel, Gilles le Muisis en de invloedrijke Jean Froissart (en dan met name de latere versies van zijn kroniek), werd steeds weer een negatief beeld van de Gentse voorman opgehangen: hij was een oproerkraaier, een geweldenaar, een demagoog en een tiran. Uitzonderingen als Phillipe l'Espinoy, die in 1631 een enigszins ander geluid liet horen, konden geen tegenwicht bieden tegen de zwarte Van Artevelde-traditie.

Het eerherstel wordt in eerste instantie toegeschreven aan Egidius N. Cornelissen Cornelissen, Egidius
Egidius Cornelissen (1769-1849) was een revolutionair militant in het laatste decennium van de 18de eeuw en organisator van het cultuurleven in Gent. Lees meer , die in 1812, bij een plechtige prijsuitreiking van de Gentse rederijkerskamer Rederijkerskamers
De rederijkerskamers waren genootschappen die zich sinds de 15e eeuw toelegden op toneel en dichtkunst in de volkstaal. In de 18e en 19e eeuw speelden ze ook een belangrijke rol in de ver... Lees meer De Fonteine De Fonteine
De Fonteine is een rederijkerskamer, de volledige aanduiding luidt: Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica De Fonteine, gevestigd te Gent. Lees meer , een rede las waarin de nagedachtenis van Van Artevelde werd geëerd. Ook uit historiografische hoek kwam men tot een afwijzing van de traditie, keerde men terug naar de (schaarse) bronnen, en ontwikkelde men bijgevolg een nieuwe visie op de historische figuur. Met name de Gentse historicus Charles-Louis Diericx droeg daartoe bij met zijn Mémoires sur la ville de Gand (1814-1815), alsook Auguste Voisin met een Guide des voyageurs dans la ville de Gand (1826 en 1831).

De correctie van het historische beeld die door historici en literatoren werd aangebracht, gaf aanleiding tot een openbare en maatschappelijke hulde, tot Van Arteveldes status van nationale held, en uiteindelijk tot een waarachtige cultus. In 1834 werd de gevel van het pand op de Kalanderberg, dat zich bevond op de plaats waar Van Arteveldes woning heeft gestaan, omgebouwd en voorzien van een aantal motieven die naar de Gentse voorman verwezen. In 1845 werd, op initiatief van een anonieme weldoener (Lieven van Caenegem), aan het stadsbestuur een borstbeeld van Van Artevelde aangeboden. De aanvankelijke plaatsing hiervan, op een monumentale pomp in de buurt van het belfort, gaf aanleiding tot kritiek en spot (‘Zal hy gedwongen zyn,/ op een vergeten pompbak, als Brussels mannekyn,/ slechts water aan te gapen?’), wat uiteindelijk tot het zoeken van een meer geschikte locatie heeft geleid. In datzelfde jaar werden reeds de eerste plannen gemaakt voor het standbeeld dat Van Artevelde uiteindelijk in 1863 zou krijgen (deze keer was het een bestelling van de Belgische staat). De onthulling, waarbij Leopold I van Saksen-Coburg, Leopold I
Leopold I (1790-1865) was de eerste koning der Belgen. Hij werd als prins uit het hertogelijk huis van Saksen-Coburg-Gotha in 1831 vanwege zijn uitgebreid Europees netwerk tot de Belgisch... Lees meer aanwezig was, ging gepaard met allerhande plechtigheden en uitingen van volksvreugde, redevoeringen en toneelvoorstellingen. Elk van deze huldeblijken gaf aanleiding tot een golf van literaire ontboezemingen en gedreven poëtische verheerlijkingen (van onder meer Prudens van Duyse Van Duyse, Prudens
Lees meer , Frans Rens Rens, Frans
De verdienste van de letterkundige Frans Rens (1805-1874) lag niet zozeer in zijn eigen poëtische werk, maar wel in zijn inzet voor verschillende Vlaamsgezinde verenigingen en tijdschrift... Lees meer , Frans de Potter De Potter, Frans
Frans de Potter (1834-1904) was historicus en letterkundige. Hij stond aan de wieg van twee belangrijke instituten: het Davidsfonds en de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letter... Lees meer , Karel L. Ledeganck Ledeganck, Karel L.
Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847) was een Vlaams ambtenaar, politicus, jurist en dichter uit Eeklo. Hij was een cultuurflamingant en schreef een dichterlijke trilogie die in de Vlaamse... Lees meer , Adolphe Mathieu, Adolphe Siret, Jules de Saint-Genois de Saint-Genois des Mottes, Jules
Jules de Saint-Genois (1813-1867) was een Gentse cultuurflamingant. Hij was onder meer voorzitter van het Willemsfonds, hoofdbibliothecaris van de Gentse stads- en universiteitsbibliothee... Lees meer en allerhande gelegenheids- en volksdichters), waarmee 'de wijze man' voor alle miskenning en 'laster' werd 'gewroken'. In 1863 componeerde François-Auguste Gevaert Gevaert, Frans
François-Auguste Gevaert (1828-1908) componeerde aanvankelijk Nederlandstalige liedteksten. In 1871 werd hij directeur van het Brusselse conservatorium. Daarna werd hij een tegenstander v... Lees meer een Artevelde-cantate op tekst van Napoleon Destanberg Destanberg, Napoleon
Lees meer .

Deze cultus beperkte zich niet tot Gent; Van Artevelde groeide uit tot een nationale, een Belgische en/of Vlaamse held. Vooral Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer heeft daar met zijn historische roman Jacob van Artevelde (1849) toe bijgedragen. Voor Conscience was Van Artevelde ‘het zinnebeeld der eeuwige worsteling van Vlaenderen tegen den romaenschen invloed’. In de historische stoet die in 1849 in Gent uitging en gewijd was aan de graven van Vlaanderen, werd een beeld van Van Artevelde op een praalwagen meegevoerd. Maar ook in 1856, in de historische optocht die kaderde in de nationale feesten waarmee een kwarteeuw België in Brussel officieel werd gevierd, werd de Gentse voorman in triomf rondgevoerd. En, zo schrijft Conscience in zijn romantisch enthousiasme: ‘De menigte herkent den ouden ruwaert van Vlaenderen, die wonderen van heldenmoed en wysheid deed, om de vryheid in België tegen hare ontzaggelyke vyanden te verdedigen.’

Voor Conscience en zijn tijdgenoten was Van Artevelde een Vlaamse en tegelijk een Belgische held: zowel l'âme de la vieille Flandre, zoals Le Bien Public Le Bien Public
Le Bien Public (1853-1940) was een Gents ultramontaans dagblad. Het blad had sympathie voor de volkstaal in zoverre die volkstaal kon bijdragen tot de verspreiding van de godsdienst. Het ... Lees meer schreef, als ‘het ware beeld van het belgisch volksdoms’ (zoals Conscience het in zijn beschrijving van de nationale stoet van 1856 formuleerde). Hij figureerde in verzamelingen als Les Belges illustres (1844), waarmee het jonge België zijn eigen verleden opbouwde en verheerlijkte. De verheerlijking van het Vlaamse verleden was niet in tegenspraak met een vaderlandsliefde die zich op 'België' richtte. Ook Franstalige literatoren en historici namen deel aan de Van Artevelde-cultus. Joseph Kervyn de Lettenhove Kervyn de Lettenhove, Joseph
Baron Joseph C.M.B. Kervyn de Lettenhove (1817-1891) was een katholieke politicus en historicus, die vanuit zijn Belgisch nationalisme bijdroeg aan de verheerlijking van het Vlaamse verle... Lees meer eerde in Van Artevelde le génie qui, dès la première moitié du XIVe siècle, pressentit les fécondes destinées de l'unité belge. Toen Vlaanderen zijn moderne betekenis kreeg (als naam van het noordelijke, Nederlandstalige gedeelte van België) en de Vlaamse beweging ging streven naar een culturele en later ook politieke eigenheid van dat moderne Vlaanderen en ze met het oog daarop ook de nationale geschiedenis ging interpreteren en vormgeven, groeide ook Van Artevelde – voor sommigen – uit tot een exclusief Vlaamse held. In 1863 werd hij niet alleen als een grondlegger van de Belgische eenheid gehuldigd, maar werd hij ook voorgesteld als iemand die zich voor een ‘Vlaemsch Vlaenderen’ had ingezet. Door de Vlaamse beweging werd Van Arteveldes anti-Franse optreden beschouwd als de voorafspiegeling van de strijd der flaminganten tegen het 'verfranste' België. Hij werd een symbool van deze Vlaamse strijd, een ‘pionier van het Vlaams-nationaal bewustzijn’ ( Paul Rogghé Rogghé, Paul
Paul Rogghé (1904-1974) was een Gentse historicus, journalist en literator, die onder meer bijdroeg aan de Vlaamsgezinde beeldvorming van Jacob van Artevelde. Lees meer in 1963). Zo beriep ook het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer zich meermaals op Van Artevelde, en vereerde Cyriel Verschaeve hem in 1939 met een groots drama en verwees hij in zijn werk talloze malen naar deze ‘reus uit ons volk’. Vlak na de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer wijdde ook Paul de Mont De Mont, Paul
Paul de Mont (1895-1950) was toneelschrijver, journalist en hoofdredacteur van verschillende kranten. Als leidende figuur van Rex-Vlaanderen zette hij zich voor in voor de samenwerking va... Lees meer een toneelstuk aan Van Artevelde (Arteveldes val, 1947), waarin de hoofdfiguur veeleer een nuchtere pragmaticus is, die staat voor eenheid en meer verzoenend is binnen het Belgische kader. In 1938, als de 600ste verjaardag van het begin van Van Arteveldes machtsperiode uitgeroepen tot een Van Artevelde-jaar, ging in Gent een Van Artevelde-stoet uit. Jozef Vermeulen Vermeulen, Jef
Lees meer maakte naar aanleiding hiervan een balans op van ‘de groei en bloei van de Arteveldefiguur in de Vlaamsche volksziel’. In 1943 gaf Volk en Kultuur Volk en Kultuur
Volk en Kultuur (1941-1944) was het orgaan van de werkgemeenschap Volk en Kunst, dat behalve door de romantisch-flamingantische traditie ook door het Nieuwe Orde-denken en de collaborati... Lees meer een Van Artevelde-nummer uit, dat werd geopend met Jacob van Artevelde en wij, waarin werd betoogd dat de Gentse voorman ‘de eerste geniale nationaal-politieke figuur uit onze geschiedenis’ is geweest, en bovendien een ‘symbool van Dietsche eenheid’.

Wetenschappelijk onderzoek

De verering van Van Artevelde en zijn faam – als democraat en flamingant – stimuleerden tegelijk ook het wetenschappelijk onderzoek en leidden tot historische correcties op het populaire beeld. Wetenschappelijke historici (onder wie ook buitenlandse onderzoekers als Henry S. Lucas en recent vooral David Nicholas) trachtten, op basis van het bronnenmateriaal dat door Napoleon de Pauw De Pauw, Napoleon
Lees meer in 1920 (opnieuw) werd uitgegeven en aanvullingen daarop, Van Artevelde terug te brengen tot zijn ware proporties, ontdaan van de (nieuwe) mythes die – niet het minst door de Vlaamse beweging –waren geschapen. Nicholas duidde aan hoe Van Arteveldes verzet tegen de Franse invloed in Vlaanderen zijn status als 'Vlaamse held' verklaart, maar hij wijst het beeld van de Gentse voorman als een 'democratisch hervormer' als ongegrond van de hand: Van Arteveldes regime was 'fundamenteel aristocratisch' en de voorman was extremely conservative, en no institutional innovation can be attributed clearly to either van Artevelde. En, ook al stond hij het gebruik van het Vlaams toe in de grafelijke administratie, toch kan hij niet zomaar als een 'taalnationalist' worden beschouwd. Zoals Jan Breidel en Pieter de Coninck Breidel en De Coninck
Jan Breidel en Pieter de Coninck waren volksleiders in de vroege 14de eeuw. Door de Vlaamse beweging werden ze later vereerd als helden van de vrijheidsstrijd en het Vlaamse verzet tegen ... Lees meer is ook Van Artevelde het voorwerp geworden van vervormingen, en heeft hij door de romantische en flamingantische mythologie een inhoud gekregen die met de historische realiteit – die overigens maar gedeeltelijk bekend is – nog maar weinig uitstaans heeft. Het symbool is een eigen leven gaan leiden.

Hoewel Van Artevelde – via deze symboliek – een vaste plaats heeft verworven in het collectieve, historische bewustzijn van de Vlamingen en de Belgen, is hij uiteindelijk toch in de schaduw geraakt van Breidel en De Coninck. De Guldensporenslag is door het officiële Vlaanderen gecanoniseerd en 11 juli is een officiële feestdag geworden. Van Artevelde heeft van zijn luister verloren en geniet vooraal aandacht van historici. In de Vlaamse verkiezing van de Grootste Belg in 2005 kwam Van Artevelde op de 147e plaats.