Schamelhout, Gustaaf

Gustaaf Schamelhout studeerde gedurende één jaar aan het gemeentecollege in Tienen en voltooide de rest van zijn studies aan het Brusselse Sint- Aloysiuscollege en aan de Université Libre de Bruxelles. Schamelhout promoveerde in 1894 voor de Centrale Examencommissie tot doctor in de geneeskunde. Na een specialisatieverblijf in Duitsland en Engeland vestigde hij zich in Antwerpen, waar hij zich hoofdzakelijk als TBC-expert (ftisioloog) ontplooide.

Hoewel hij een overwegend Franse opvoeding had genoten en pas tijdens zijn humaniorajaren Nederlands leerde, werd hij onder invloed van Lode van Bogaert Vlaamsgezind en reeds als universiteitsstudent was hij zeer actief in de Vlaamse studentenbeweging: hij was lid van het vrijzinnige en Vlaamsgezinde studentengenootschap Geen Taal Geen Vrijheid Geen Taal Geen Vrijheid
Geen Taal Geen Vrijheid is de kenspreuk en tot einde van de jaren 1940 de roepnaam van de Vlaamse studentenkring van de Brusselse universiteit. Lees meer , stichtte De Vlaamsche Wacht De Vlaamsche Wacht
De Vlaamsche Wacht (1878-1914) was een onafhankelijke Vlaamsgezinde vereniging met afdelingen in diverse steden die ijverde voor samenwerking van alle Vlamingen. Lees meer , een Dietsch Dispuutgezelschap, was lid van de Vlaamsche Volkspartij Vlaamsche Volkspartij
De Vlaamsche Volkspartij (1892) was een Brusselse progressieve en liberale partij. Ze streefde naar vervlaamsing en democratisering van het openbare leven. Electoraal bleef het succes uit... Lees meer en nam geregeld deel aan Vlaamse manifestaties.

In het letterkundige genootschap De Distel De Distel
De Distel was een in 1881 door Jan-Matthijs Brans en Jan Baptist Janmoulle te Brussel opgericht Nederlandstalig letterkundig genootschap, met als kenspreuk ‘Stekelig, niet hekelig’. ... Lees meer ontmoette hij Alfred Hegenscheidt Hegenscheidt, Alfred
Lees meer , Prosper van Langendonck Van Langendonck, Prosper (1862-1920)
Prosper van Langendonck (1862-1920) was een dichter en letterkundige die zich ook inzette voor de Vlaamse beweging in Brussel. Lees meer en August Vermeylen Vermeylen, August
August Vermeylen (1872-1945) was een schrijver, literatuur- en kunsthistoricus, en socialistisch senator. In het tijdschrift Van Nu en Straks, waarvan hij de leiding had, publiceerde hij ... Lees meer , de latere oprichters van de literaire beweging Van Nu en Straks Van Nu en Straks
Van Nu en Straks (1893-1901) was een literair en cultureel tijdschrift, dat voor Vlaanderen vernieuwend was doordat het aansloot bij internationale eigentijdse denkrichtingen zoals het an... Lees meer , waarvan hij het secretariaatswerk en het financiële beheer op zich nam. Het succes van de tweede reeks is mee te danken aan zijn inspanningen. Ook in andere artiestenmilieus en clubs voor sociale en culturele hervormingen, zoals De Kapel De Kapel
De Kapel (1890-?) was een vergaderplaats in Antwerpen van Vlaamsgezinde jongeren. Er vonden kunstavonden, lezingen en vormingscycli plaats. Lees meer in Antwerpen, was hij actief.

Op geneeskundig gebied verwierf hij aanzien door zijn behandeling van TBC. Hij vestigde zijn artsenpraktijk in 1895 in Antwerpen. In 1901 richtte hij er ook mee het dispensarium A. Van den Nest voor TBC-patiënten op en bleef er daarna als arts aan verbonden. Datzelfde jaar werd hij tevens afdelingshoofd in de eveneens in Antwerpen gevestigde Centrale Kliniek. Daarbij had hij ook oog voor de sociale context die aan deze ziekte verbonden was. Hij verzorgde bovendien bijdragen over de toen opkomende ftisiologie en de tuberculosebestrijding Zijn historische artikelen over grote figuren uit de geneeskunde geven blijk van zijn bewondering voor het zestiende-eeuwse humanisme.

Van activisme tot Vlaams-nationalisme

In 1916 ondertekende Schamelhout een manifest voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit Universiteit Gent
Lees meer . Voor het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer betoonde hij sympathie. Na de oorlog werd hij wegens zijn ondertekening van het manifest ontslagen uit de Centrale Kliniek en het dispensarium, waarna hij zich terugplooide op zijn privépraktijk. Met vrienden en medestanders van voorheen, zoals August Vermeylen, kwam het tot een breuk.

Daarnaast zette hij zich mee in voor de ontplooiing van de wetenschapsbeoefening in Vlaanderen. Zo gaf hij vanaf haar oprichting in 1928 mee leiding aan de Volksuniversiteit Herman van den Reeck Volksuniversiteit Herman Van den Reeck
Volksuniversiteit Herman van den Reeck (1928-1940) was een in Antwerpen en Mechelen gevestigde Vlaams-nationalistische organisatie die voordrachten en filmavonden inrichtte en brochures p... Lees meer en intensiveerde die activiteit vanaf 1932. Hij was bovendien betrokken bij de Vereniging voor Wetenschap Vereniging voor Wetenschap
De Vereniging voor Wetenschap werd in 1935 opgericht met als doel de wetenschapsbeoefening in Vlaanderen te stimuleren. Vanaf 1981 werd de werking beperk tot de wetenschappelijke studie v... Lees meer , deelnemer aan de Vlaamse Natuur- en Geneeskundige Congressen Vlaamsche Natuur- en Geneeskundige Congressen
Lees meer , het Vlaamsch Fonds voor Wetenschap Vlaamsch Fonds voor Wetenschap
Lees meer en de Vlaamse Wetenschappelijke Stichting Vlaamse Wetenschappelijke Stichting
Lees meer . Hij behoorde tot de eerste vijftien leden die op 7 november 1938 de stichtende kern van de Nederlandstalige Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België
De Vlaamse Academie voor Geneeskunde van België, werd in 1938 door Frans van Cauwelaert opgericht vanuit een streven naar Vlaamse culturele autonomie. De Academie kende even moeilijkhede... Lees meer (KAGB) vormden en in 1939 kreeg de eerste wetenschappelijke prijs van deze Academie zijn naam. Schamelhouts motivatie bij de omstreden oprichting van deze academie en de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België
Lees meer (KVAB) was op zijn minst even Vlaams-nationalistisch als wetenschappelijk geïnspireerd en dat gold ook voor zijn beoordeling van mogelijke leden daarvan.

Van antropologie en etnografie tot ‘rassenkunde’

Na 1918 begon Schamelhout zich in plaats van op geneeskundige publicaties vooral toe te leggen op antropologische, etnografische en ‘rassenkundige’ studies. Daartoe maakte hij zich niet alleen veel, vaak internationale, literatuur eigen, maar ondernam hij ook talrijke studiereizen. Hij verdiepte zich daarbij ook in de strijd van wat hij als onderdrukte nationaliteiten beschouwde die voor hun bevrijding streden. Zijn driedelige werk De volkeren in Europa en de strijd der nationaliteiten (1925-1930) verwierf bekendheid tot in Nederland, Duitsland en Oostenrijk, maar werd commercieel gezien geen groot succes en er verschenen ook geen vertalingen. De Vlaamse beweging vergeleek hij met de nationalistische bevrijdingsstrijd van Ieren, Tsjechen en anderen. Vlaanderen wilde hij zien opgaan in Groot-Nederland Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer . Hij maakte immers een verschil tussen naties, staten en volkeren: het Vlaamse volk zat in zijn ogen opgesloten in de Belgische staat.

In zijn publicaties bleef het niet bij onderzoek over antropologische en etnische beschrijvingen en analyses. Hoewel hij een onderscheid maakte tussen volkeren en rassen, duidde hij de verschillen tussen Vlamingen en Walen toch niet alleen in volkskundige, maar ook in raciale zin. Zo zag hij sinds de scheiding der Nederlanden in de zestiende eeuw het aandeel ‘Noordsen’ in Vlaanderen afnemen ten voordele van de leden van het ‘Alpiene ras’, waar ook immigratie uit Wallonië aan bijdroeg. Zijn weerlegging van de thesis van de Brusselse antropoloog Emile Houzé, die stelde dat de Vlamingen tot een inferieur ras behoorden, steunde op even raciale argumenten. De ‘rassenkunde’ was al sterk ontwikkeld sinds de negentiende eeuw en vond weerklank in Frankrijk, Duitsland en elders in Europa tot in de Verenigde Staten. Ook Franstalig België kende al van in de negentiende eeuw vertegenwoordigers van de ‘rassenkunde’.

In de Vlaamse Beweging vond die vooral ingang in de periode waarin Schamelhout zich daaraan wijdde, zij het hij niet alleen. In de kringen van het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) en andere Nieuwe Orde-organisaties kende het raciale denken in de jaren dertig onder invloed van nazi-Duitsland een sterke opgang en werd het onderdeel van de zich radicaliserende volksnationalistische ideologie. De vrijzinnige Schamelhout distantieerde zich duidelijk van het nationaalsocialisme en aanverwante bewegingen. In de tijd van Van Nu en Straks had hij het daar populaire anarchisme aangehangen en na de Eerste Wereldoorlog neigde hij naar een veeleer links Vlaams-nationalisme zoals dat voor een deel leefde in de Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer . Zelfs met de Sovjetunie onder Lenin sympathiseerde hij wegens de ruimte die daar geboden werd aan de verschillende volkeren en etnische minderheden. Schamelhout paarde zijn veeleer socialistische ideeën aan antikapitalisme en antiliberalisme, mede omdat hij aan het Waalse liberalisme een nefaste invloed op de ontwikkeling van Vlaanderen toeschreef. Dat alles neemt echter niet weg dat Schamelhout voor zijn raciale theorieën soortgelijke categorieën en theorieën hanteerde als die aan nationaalsocialistische zijde en daarbij toenemend steunde op bronnen en figuren van die strekking. Zijn conclusies konden evenwel drastisch verschillen. Zo vond het anti-Joodse beleid van de nazi’s in hem geen medestander.

Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hield Schamelhout weliswaar afstand tot de collaboratie, maar in een context waarin de nazi-bezetter zijn raciale beleid ook in België uitrolde, bleef hij wel zijn etnografische en raciale ideeën publiek kenbaar maken. Die bleven zowel punten van verschil als overeenkomst met de nationaalsocialistische rassenleer vertonen. Hij sprak over zijn inzichten onder meer op Zender Brussel Zender Brussel
Zender Brussel (1940-1944) was een collaborerend Vlaams Radio-instituut tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer , die onder toezicht van de bezettingsautoriteiten stond. Schamelhout overleed net voor de bevrijding.

Uit documenten die daarna in Duitsland gevonden werden, bleek dat ook de Duitse autoriteiten in hem geen medestander gezien hadden. Voor zijn eigenzinnige toepassing van onder meer biologische waarnemingen op de psyche, het gedrag en de cultuur van hele populaties, die resulteerde in zijn ‘rassenkunde’, was geen toekomst weggelegd in de naoorlogse samenleving.