Mandel, Ernest

Ernest Mandel was de oudste zoon uit een areligieus, geassimileerd en bemiddeld Duits-Joods gezin met communistische sympathieën, dat oorspronkelijk uit Polen afkomstig was en zich in 1919 in Antwerpen vestigde. In 1938 trad hij toe tot de trotskistische Revolutionaire Socialistische Partij, die was opgericht nadat de trotskisten twee jaar voordien uit de Belgische Werkliedenpartij Belgische Werkliedenpartij
Lees meer (BWP) waren gezet en onder impuls van Leon Trotski (1879-1940) eveneens in 1938 de Vierde Internationale was opgericht, die de nationale trotskistische groepen en partijen overkoepelde en dirigeerde (zie Links-radicalisme Links-radicalisme
De verhouding tussen de radicale linkerzijde in Vlaanderen en de Vlaamse beweging werd nauwelijks bestudeerd. De marginaliteit van deze linkerzijde is hier natuurlijk niet vreemd aan, maa... Lees meer ).

Tegelijk ontwikkelde Mandel als leerling aan het Antwerpse atheneum een gevoeligheid voor de Vlaamse beweging. In twee ongepubliceerde artikels uit begin 1939, bestemd voor het blad van de Revolutionair Socialistische Partij, formuleerde de 16-jarige scholier het fundament van wat zijn door ‘zijn kosmopolitische afkomst en zijn internationalistische, revolutionaire achtergrond’ bepaalde benadering van de taalverhoudingen in België blijvend zou kenmerken: ‘dat de oplossing van het nationale vraagstuk niet meer mogelijk is in het raam van de kapitalistische maatschappij. Dat is het essentiële van de Vlaamse kwestie’ en ‘Eens het socialisme gezegevierd, zal het Vlaamse volk werkelijk vrij zijn’.

Van het verzet naar de vakbond en André Renard

Tijdens de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer was Mandel betrokken bij clandestiene (trotskistische) activiteiten, onder andere in de sluikpers. Hij werd twee maal gearresteerd en ontsnapte evenveel keren uit de gevangenis. In juni 1944 werd hij nogmaals aangehouden en naar Duitsland gedeporteerd. Na een odyssee door diverse gevangenissen en werkkampen kon hij in maart 1945 naar België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer terugkeren, waar hij al snel een leidende rol opnam in de trotskistische beweging. Datzelfde jaar begon hij geschiedenis te studeren aan de Université Libre de Bruxelles (ULB), maar stopte daarmee na het behalen van het kandidaatsdiploma om journalist en publicist te worden. Aanvankelijk werkte hij als freelancer en vanaf 1954 als redacteur van de Brusselse socialistische partijkrant Le Peuple.

Ondertussen was hij in 1951 lid geworden van de Belgische Socialistische Partij (BSP) en het Algemeen Belgisch Vakverbond Algemeen Belgisch Vakverbond
Het Algemeen Belgisch Vakverbond (ABVV) werd opgericht in 1945 en was de voortzetting van eerdere overkoepelende socialistische syndicale organisaties. Het ABVV paste vanaf de jaren 1960 ... Lees meer (ABVV) in het kader van een bewuste maar uiteraard geheim gehouden internationale trotskistische strategie om communistische of socialistische partijen te infiltreren en van binnenuit in een meer radicale richting te oriënteren. De Belgische trotskisten waren toen een klein groepje, met nog slechts drie afdelingen, in Brussel, Charleroi en de Henegouwse regio Le Centre. Tussen 1951 en 1954 maakte Mandel deel uit van een studiecommissie die een vernieuwde doctrine en strategie voor de socialistische vakbond moest uittekenen, die werd opgericht op initiatief van toenmalig nationaal secretaris André Renard Renard, André
Lees meer (1911-1962).

Nadat hij in 1957 mee het weekblad La Gauche oprichtte, dat regelmatig kritiek uitte op de BSP, stapte Mandel over naar de krant La Wallonie, die werd geleid door Renard. Eind 1958 richtte Mandel mee het weekblad Links Links
Lees meer op, de Vlaamse pendant van La Gauche, dat een Vlaamsgezinde en links-socialistische lijn volgde, maar tegelijk de noodzaak beklemtoonde van samenwerking over de taalgrens Taalgrens
Het begrip ‘taalgrens’ verwijst in het algemeen naar een grens die twee bevolkingsgroepen die een verschillende taal spreken van elkaar scheidt en in het bijzonder naar de grens tussen he... Lees meer heen in de strijd ‘tegen de gemeenschappelijke vijand, de Belgisch-Brusselse holdings’.

Mandel opteerde voor een gemeenschappelijke en gecoördineerde klassenstrijd van Vlamingen en Walen tegen het gevestigde Belgische gezag. Dat leidde geleidelijk tot een verwijdering ten opzichte van Renard, die als uitgesproken wallingant vanaf de late jaren 1950 resoluut koos voor federalisme Federalisme
Sinds het begin van de 20ste eeuw behoort federalisme tot het programma van eerst de Waalse en vervolgens ook de Vlaamse beweging. Vanaf 1970 is de transformatie van België van unitaire t... Lees meer als middel om de industriële en sociale neergang van Wallonië tegen te gaan (zie Waalse beweging Waalse beweging
De Waalse beweging ontstond op het einde van de 19e eeuw en heeft zijn wortels in een culturele, politieke en taalkundige dimensie. Ze was verdeeld in verschillende stromingen, waarvan de... Lees meer ). In vertrouwelijke briefwisseling sprak Mandel over het ‘stupid wallingantism’ van de toonaangevende Luikse syndicalist, dat hij in tegenspraak achtte met de arbeiderssamenwerking in België en internationaal over taal-, culturele en andere grenzen heen.

Het conflict culmineerde tijdens de staking tegen de Eenheidswet van de christendemocratisch-liberale regering in 1960-1961. Toen Mandel hoopte het woelige en strijdbare klimaat te kunnen ombuigen tot een fundamentele regimewisseling en La Gauche opriep tot een (pre)revolutionaire mars op Brussel, haakte Renard af. Mandel beschuldigde hem ervan dat hij op het beslissende moment terugdeinsde en dat zijn ‘schijnfederalisme’ een vlucht vooruit was om te ontkomen aan een fundamentele politiekmaatschappelijke en sociaaleconomische machtsstrijd op Belgisch niveau. Enkele weken nadat deze algemene staking afliep, richtte Renard in februari 1961 de Mouvement Populaire Wallon Mouvement Populaire Wallon
Lees meer (MPW) op, inclusief een nieuw blad, Combat. Mandel werd niet toegelaten tot deze wallingantische organisatie en verloor wat later ook zijn job bij de krant La Wallonie.

Mandel versus MPW en RW

Aan het eind van datzelfde jaar steunde en propageerde hij als lid van het initiatiefcomité onder de leiding van Achilles Mussche Mussche, Achilles
Achilles Mussche (1896-1974) was een socialistisch en flamingantisch geïnspireerde leraar en dichter, die zich in zijn jonge jaren engageerde in het activisme en begin jaren 1920 mee aan ... Lees meer het Manifest van de Vlaamse Socialisten, waarin werd gepleit voor een veralgemeende gelijkberechting van Vlaanderen en de Vlamingen en voor culturele autonomie ( Links Links
Lees meer , 23 december 1961). De bijdragen die Mandel in die jaren publiceerde in Links, La Gauche en andere bladen getuigen van een meer dan gedegen kennis van (de geschiedenis van) Vlaanderen en de Vlaamse beweging, waarbij hij begrip en sympathie toonde voor het flamingantische eisenpakket. 

De ideologische spanningen binnen de BSP - met name tussen de partijleiding aan de ene en La Gauche, Links en de MPW aan de andere kant - bleven intussen aanhouden. Mandel bleef zich beroepen op het zogeheten tendensrecht om zijn van de partijlijn afwijkende standpunt te legitimeren, maar hij en zijn medestanders moesten vaststellen dat er voor hen na het BSP-congres van 11 en 12 december 1964, het zogenaamde Onverenigbaarheidscongres, geen plaats meer was in de Belgische sociaaldemocratie. Hij trad nog wel toe tot een delegatie van Links die in de weken daarna onderhandelde met de BSP en een compromis bereikte dat op 11 januari publiek werd gemaakt. Mandel sloot zich daar echter niet bij aan, net zoals de MPW en La Gauche aan Waalse kant de band met de BSP doorknipten.

In het MPW werd in de volgende jaren de verstrengeling tussen wallingantisme en socialisme geleidelijk losgelaten, wat in 1968 resulteerde in de omvorming tot een Waals-regionalistische partijformatie op een meer ideologisch-pluriforme grondslag, het Rassemblement Wallon Rassemblement Wallon
Lees meer (RW). Terwijl de partij een tijdlang electorale successen boekte en in de jaren 1970 zelfs op Belgisch niveau ministers leverde, waren de interne spanningen nooit van de lucht. Nadat de meeste kopstukken waren overgestapt naar de liberale partij Liberale partij
De verhouding tussen de liberale partij en het partijpolitieke liberalisme in België enerzijds, en de Vlaamse beweging anderzijds levert een gevarieerd en ingewikkeld beeld op dat evoluee... Lees meer , werd het RW in 1985 uiteindelijk ontbonden. Mandel had die ontwikkeling al aangekondigd in 1963: ‘De vorming van de MPW houdt bepaalde risico’s in. Met haar romantische en soms chauvinistische fraseologie trekt zij een franje kleinburgerlijke en ideologisch verwarde geesten aan’. De wallingantische basis van het RW was in strijd met zijn analyse dat de Waalse arbeiders moesten samenwerken met de Vlaamse arbeiders, niet met de kapitalisten uit hun eigen regio.

Ideeën over de Vlaamse kwestie en het linksradicalisme

Eveneens in 1963 had Mandel met een bijdrage in La Gauche onder de titel Un tournant à gauche des fédéralistes flamands zijn steun betuigd voor de Vlaamse betoging in Antwerpen op 10 november 1963, die opkwam ‘voor federalisme, controle der holdings en economische democratie’. Amper een maand later schreef hij in de editie van 6 december van hetzelfde blad dat Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer , waar hij inmiddels woonde, zich ontwikkelde in de richting van ‘een specifieke gemeenschap, die politiek vorm moet krijgen in een autonome stadsstaat binnen een federaal België’, een stellingname die totaal indruiste tegen de standpunten van de flamingantische opinie. De aanhoudende verfransing van de hoofdstad beschouwde hij als een betreurenswaardig maar begrijpelijk gevolg van het feit dat het Frans een middel bleef tot sociale promotie, al oordeelde hij wel dat het fout zou zijn ‘om toegevingen te doen aan de kleinburgerlijke opvattingen over taalvrijheid die de verfransing nog verder willen doorvoeren’. ‘Maar de hoffelijkheid verplicht Brussel niet om de tweetaligheid Tweetaligheid
Lees meer te aanvaarden die Vlaanderen in haar eigen gebied verwerpt’, een uitspraak waarmee hij zich aansloot bij de retoriek van het franskiljonisme en van een welbepaalde francofonie. Naar aanleiding van ‘Leuven Vlaams’ poneerde Mandel in 1968 dan weer ‘dat ze’ (de Walen) ‘zelfbestuur eisen in Wallonië, maar zelfbestuur in Vlaanderen afwijzen’, omdat de meeste Franstaligen aanvankelijk pleitten voor het behoud van het Franstalige taalstelsel van de Leuvense universiteit in deze stad, die na de vastlegging van de taalgrens Taalgrens
Het begrip ‘taalgrens’ verwijst in het algemeen naar een grens die twee bevolkingsgroepen die een verschillende taal spreken van elkaar scheidt en in het bijzonder naar de grens tussen he... Lees meer in eentalig Nederlandssprekend gebied was komen te liggen. Tot een consistent en specifiek discours omtrent de communautaire problematiek kwam Mandel echter niet, afgezien van zijn aloude pleidooi voor samenwerking tussen arbeidersbewegingen in Vlaanderen, Wallonië en Brussel. Sociaalpolitieke strijd op internationaal niveau was voor hem veel relevanter dan de tegenstellingen tussen anderstalige bevolkings- en cultuurgroepen in één land, die de arbeiderssolidariteit ondermijnden.

In de jaren 1960 groeide het intellectuele prestige van Mandel als publicist, theoreticus, militant, ideoloog, activist en agitator en werd hij - hoewel slechts een veertiger - beschouwd als een ‘éminence grise’ en een ‘maïtre à penser’ van het linksradicalisme, in België en ver daarbuiten. Hij werd een van de internationale boegbeelden van het trotskisme, dat ten tijde van de studentenprotesten in de late jaren 1960 en het decennium daarna in West-Europa een kortstondige opleving kende.

In zijn (macro)economische analyses besteedde Mandel consequent opvallend veel aandacht aan historische achtergronden en langjarige conjunctuurgolven. Hij greep ook, meer dan een aantal zogeheten neomarxisten, altijd terug naar de historische bronnen van het marxisme, zoals die werden geformuleerd door Karl Marx (1818-1883) en zijn ideologisch met hem verwante tijdgenoten.

Hoogleraarschap en overlijden

Hoewel hij toen in een aantal landen - waaronder de VSA, Frankrijk en de Duitse Bondsrepubliek - een tijdlang persona non grata was en hij niet over een doctoraat beschikte, werd Mandel in 1970 aangesteld als docent aan de pas als een zelfstandige academische instelling functionerende Vrije Universiteit Brussel (VUB). De hoogleraren geschiedenis Jan Craeybeckx (1923-2011) en Marcel Liebman (1929-1986), die hem kenden uit (de kringen rond) Links en La Gauche, speelden daarbij een bemiddelende rol. Net als zijn voormalige leraar geschiedenis aan het Antwerpse atheneum Leo Michielsen Michielsen, Leo
Leo Michielsen (1911-1997) was in Antwerpen en nationaal een militant van de Kommunistische Partij. Ook was hij voorzitter van het Frans Masereelfonds. Lees meer , die inmiddels hoogleraar was aan de VUB. In 1972 promoveerde Mandel op Der Spätkapitalismus. Versuch einer marxistischen Erklärung en in 1986 werd hij aan de VUB bevorderd tot hoogleraar, een functie die hij behield tot zijn emeritaat. De politieke verantwoordelijken van de stadsstaat Berlijn hadden hem eerder afgewezen als hoogleraar aan de Freie Universität Berlin, waar hij nochtans zijn doctoraat had behaald.

De urne met de as van Mandel werd op 23 september 1995, twee maand na zijn overlijden in zijn Brusselse woning, bijgezet vlakbij de ‘Mur des Fédérés’ op de Parijse begraafplaats Père Lachaise, waar de laatste strijders van de Commune van 1870-1871 werden geëxecuteerd. Zes dagen later organiseerden de Belgische trotskisten in de gebouwen van de Vrije Universiteit Brussel een herdenkingsplechtigheid onder de titel ‘Ernest Mandel 1923-1995. Een leven voor de revolutie’.

In de driedelige Encyclopédie du Mouvement wallon (2000-2001) werd aan Mandel geen apart lemma gewijd.