Ben Chika, Chokri

Een Vlaamse Leeuw met Tunesische roots

Ben Chikha startte zijn loopbaan in 1994, toen hij samen met zijn broer Zouzou Ben Chikha en Omar Camara de vzw Nit Nithei Garabam oprichtte. In 2003 ontstond hieruit Union Suspecte. Dit theatergezelschap vergaarde faam door hun zogenaamde familietrilogie: een drieluik van theatervoorstellingen die de persoonlijke familiegeschiedenis van de Ben Chikha’s behandelde en situeerde in een bredere maatschappelijke migratiecontext die kenmerkend is voor de recente Vlaamse geschiedenis.

Zo ging de voorstelling De Leeuw van Vlaanderen (2003) over een driedelig conflict: de strijd tussen Vlamingen en Fransen zoals neergeschreven in de gelijknamige roman van Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer , de ‘klassestrijd’ tussen Ben Chikha’s Tunesische vader en de Vlamingen, en de generatiestrijd tussen Ben Chikha en zijn vader zelf. De voorstelling is typerend voor het oeuvre van Ben Chikha, die zich verzet tegen het idee van een onveranderlijke Vlaamse identiteit in etnisch-essentialistische zin. De Leeuw van Vlaanderen alludeerde eerder op Consciences roman en de beeldvorming rond het werk dan er rechtstreeks de dialoog mee aan te gaan. Clichés over Vlamingen en ‘migranten’ werden daarbij voortdurend tegen elkaar uitgespeeld. In plaats van het etnisch-essentialistische gebruik dat vaak van Consciences tekst werd gemaakt binnen en buiten de literatuur Literatuur
De literatuur heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en ook in de daaropvolgende fasen van de Vlaamse natiewording zijn schrijvers vaak richting... Lees meer , opteerde Ben Chikha voor een dynamische en open collectieve identiteitsconstructie. Dat bleek ook uit Onze Lieve Vrouw van Vlaanderen (2005) en Broeders van Liefde (2007), waarin de persoonlijke migratiegeschiedenis opnieuw werd afgezet tegen een standaardtypische Vlaamse socio-politieke cultuur. Op die manier focuste Ben Chikha op de constructie van een gedeelde Vlaamse identiteit tegen de achtergrond van een steeds veranderende bevolking.  

Dat dit ontregelende spel met stereotypen Ben Chikha’s handelsmerk zou worden, werd duidelijk toen hij in 2008 Union Suspecte verliet en zijn doctoraatsproject aanvatte, waarvoor hij ook zijn eigen gezelschap, Action Zoo Humain, oprichtte. De focus van zijn doctoraatsthesis, Zoo Humain: De Blijde Terugkeer van de Barbaar (2017), lag op de integratie van culturele stereotypen in een theatraal kader. De zogenaamde ‘zoo humain’, het principe waarbij mensen uit de Europese kolonies in artificiële dorpen op 19de- en 20ste-eeuwse wereldtentoonstellingen werden tentoongesteld, gold daarbij als metafoor voor culturele stereotypen die tot op heden in Vlaanderen aanwezig zijn. Hij verruilde daarbij de eerder autobiografische en direct-activistische insteek van Union Suspecte voor een mildere, meer bevragende artistieke methode. Aan de hand van documentaire en journalistieke strategieën zou Ben Chikha de interculturele vraagstukken die hij in zijn producties integreerde voortaan meer op onderzoek laten steunen. Realiteit en fictie werden daarbij steevast met elkaar verbonden en Ben Chikha maakte er een punt van om de toeschouwers vaker (complexe) vragen voor te schotelen dan hun (al te simplistische) oplossingen aan te reiken.

Vlaamse identiteitsconstructie en excellentie

Al sinds het begin van zijn artistieke carrière voerde Ben Chikha onderzoek naar wie of wat ‘de Vlaming’ is en hoe hijzelf al dan niet aan dat beeld voldoet. In het Heldendooddrieluik – L’Afrique C’est Chic (2010), De Ceremonie: Heldendood voor de Beschaving (2010) en De Finale: een Stand-up Tragedie (2010) – focuste de theatermaker op Vlaamse identiteitsconstructie door de legendarische status die aan Vlaamse historische personages wordt toegeschreven te onderzoeken, gaande van koloniale ‘helden’ Henri de Bruyne en Joseph Lippens tot wielrenner Frank Vandenbroucke. De martelaarsrol van deze figuren werd in de voorstellingen vanuit verschillende standpunten verdedigd dan wel betwist, met als resultaat dat deze helden letterlijk van hun sokkel werden getrokken. Op die manier hekelde Ben Chikha overigens de historische wortels van een contemporaine drang naar een Vlaamse identiteitsconstructie.

In de Waarheidstrilogie dreef hij dergelijke ironische strategieën op de spits, zij het vanuit steeds veranderende politieke, sociale, culturele, economische en religieuze gezichtsvelden. Zo voerde hij naar het voorbeeld van de Truth hand Reconcilliation Commission een tribunaal op in De Waarheidscommissie (2013-2018) om de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat ten aanzien van het koloniale verleden te bevragen. Join the Revolution (2015) handelde dan weer over de rol van de kunsten in politiek engagement, en in Amnes(t)ie (2017) speelde hij twee vrouwen tegen elkaar uit in een talkshow: de dochter van een collaborateur Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer en de moeder van een Syriëstrijder.

In zijn meer recentere producties lag de nadruk voornamelijk op het streven naar internationale excellentie en erkenning. Voor Flemish Primitives (2022) baseerde hij zich in dat licht wederom op het fenomeen van de wereldtentoonstelling, waarbij tijdens de Expo in Dubai (2020-2022) het Vlaams Meesterschap centraal stond, gaande van Jan van Eyck en Peter Paul Rubens tot modeontwerpers en choreografen. In deze dansvoorstelling ging Ben Chikha samen met zes jonge performers op zoek naar het geheim van de Vlaamse excellentie: de ultieme formule voor succes in Vlaanderen. De drang naar excelleren, de prestatiedruk en de ongelijkheid binnen het culturele veld werden daarbij naar voren geschoven als kenmerkend Vlaams. Ben Chikha problematiseerde zo niet alleen het idee van een onveranderlijke Vlaamse identiteit in het algemeen, maar ook de specifieke manier waarop dat idee vandaag in stand wordt gehouden.

Vlaamse identiteitscrisis

Chokri Ben Chikha is het schoolvoorbeeld van de Vlaamse theatermaker die vandaag op gespannen voet leeft met het politieke veld. Zo veroorzaakte hij opschudding na een interview in het programma De Afspraak, waarin hij naar aanleiding van de Vlaamse verkiezingen van 2019 stelde dat 18% van de Vlaamse kiezers onmiskenbaar een racistisch discours goedkeurde door op Vlaams Belang Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer te stemmen. Toen de extreemrechtse politicus, Chris Janssens Janssens, Chris
Chris Janssens (1977) is een politicus voor het Vlaams Belang. Sinds 2007 zetelt hij in de Genkse gemeenteraad en sinds 2009 in het Vlaams Parlement. In 2012 werd hij ondervoorzitter van ... Lees meer (Vlaams Belang), hem vervolgens bekritiseerde vanwege deze uitspraken, reageerde Ben Chikha met de creatie van een nieuwe theatrale performance: Het Graf van de Onbekende Vluchteling (2019). Daarin suggereerde hij dat er een identiteitscrisis heerst in de Vlaamse regio: een crisis waarbij de Vlaming vreest voor de teloorgang van de Vlaamse eendracht, eigenheid, eenheid, en bovenal, de trots van de Vlaamse Leeuw Vlaamse Leeuw
Het historische wapenteken van de graven van Vlaanderen dat evolueerde tot het belangrijkste symbool van de Vlaamse beweging en van de Vlaamse autonomie. Lees meer . Op een uiterst parodiërende manier stelde de theatermaker dergelijke rouw om het verlies van Vlaamse identiteit gelijk aan het leed van de Onbekende Vluchteling die nostalgisch verlangt naar de cultuur die hij of zij moest achterlaten.

Het is daarbij opvallend dat migratieachtergrond, in tegenstelling tot de eerste voorstellingen die hij maakte bij Union Suspecte, niet langer als centraal thema naar voren werd geschoven, maar eerder als een soort leidmotief. Aan de hand van een theatraal format behandelt Chokri Ben Chikha maatschappelijke problemen, tegenstellingen en discussies rond migratie, kolonisatie en identiteit. Door realiteit te injecteren in fictie tracht hij vorm te geven aan een gelaagde en meerstemmige collage van diverse perspectieven op wat Vlaamse identiteit vandaag inhoudt. Meer nog, hij holt het begrip als het ware van binnenin uit door het uit te spelen tegen een bredere socio-politieke en maatschappelijk-culturele context.