Anseele, Edward

Edward Anseele stamde uit een gezin met zeven kinderen van een liberale zelfstandige schoenmaker die de arbeidersbeweging en het syndicalisme niet ongenegen was. Na de lagere school volgde hij gedurende vier jaar middelbaar onderwijs aan het Gentse atheneum. Hij brak die studie echter af en ging eerst werken als telegrambesteller en later als bediende.

Prominente figuur binnen het Gentse en het Belgische socialisme

In 1874 sloot Anseele zich als 18-jarige aan bij de Gentse afdeling van de socialistische Eerste Internationale. Door zijn kennis van het Frans en van administratie, gekoppeld aan een grote intellectuele belangstelling, ontwikkelde hij zich er al snel tot een van de leidende figuren. In 1876 richtte hij samen met onder meer Edmond van Beveren Van Beveren, Edmond
Edmond van Beveren (1852-1897) was een Gentse pionier van de socialistische beweging die heel zijn leven de band tussen Vlaamse en sociale strijd bleef beklemtonen. Lees meer de Vlaamsche Socialistische Arbeiderspartij Vlaamsche Socialistische Arbeiderspartij
Eerste socialistische partij in Vlaanderen (1877-1879), die aanvankelijk een andere richting insloeg dan de Franstalige socialisten. Lees meer op, die zich ideologisch en organisatorisch vooral oriënteerde op de Duitse sociaaldemocratie. De Vlaamsche Socialistische Partij fusioneerde in 1880 met de in 1878 opgerichte Brabantse Socialistische Partij tot de mee door Anseele geleide Belgische Socialistische Arbeiderspartij. Die transformeerde in 1885 tot de Belgische Werkliedenpartij Belgische Werkliedenpartij
Lees meer (BWP), die de verspreide projecten tot socialistische partijvorming in België kanaliseerde tot een gecoördineerde en centraal geleide partijformatie. Ondertussen was Anseele, die ook een opleiding tot typograaf had gevolgd, in Gent medestichter van De Volkswil, het eerste plaatselijke socialistische weekblad, de coöperatie Vooruit en de gelijknamige krant, respectievelijk in 1879, 1881 en 1884.

Anseele verwierf nationale bekendheid – inclusief een soort van heldenstatus bij zijn achterban – door de veroordeling tot zes maanden gevangenisstraf op beschuldiging van wat werd omschreven als subversieve en opruiende taal tijdens de grote sociale protest- en stakingsgolf in de Waalse industriebekkens in maart en april 1886. In 1894 werd hij bij de eerste parlementsverkiezingen op basis van algemeen meervoudig stemrecht in het arrondissement Luik met een pak voorkeurstemmen verkozen tot volksvertegenwoordiger voor de BWP. Anseele was de eerste en tot 1900 de enige in Vlaanderen woonachtige socialistische parlementariër. Zeker tot de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer gold hij als de onbetwiste leider van het socialisme in Vlaanderen en in Gent.

‘Het Gentse model’

Onder zijn leiding werd de socialistische beweging in Gent uitgebouwd tot een efficiënte organisatie, die ook buiten België als een inspirerend model werkte. In politiek opzicht was het zoals Anseele zelf: reformistisch en pragmatisch, terwijl op maatschappelijk vlak ten behoeve van de arbeidersbevolking werd gestreefd naar een allesomvattend en zelfvoorzienend alternatief tegenover de bestaande sociaaleconomische structuren en de private ondernemingswereld. Zo vormde zich rond de coöperatieve Vooruit – oorspronkelijk een volksbakkerij – een breed vertakt netwerk van zowel consumptie- als productiecoöperatieven. Dat ‘socialistisch imperium’, met de van oorsprong overtuigd republikeinse Anseele als ongekroonde koning, zette in 1913 een dubbele kers op de taart met de oprichting van de Bank van de Arbeid en de opening van de socialistische cultuurtempel Vooruit.

Literatuur en plaatselijke Gentse politiek

Anseele, die grote waarde hechtte aan cultuurspreiding en volksontwikkeling, was in zijn twintiger jaren literair actief. Hij schreef toen drie politiek geïnspireerde romans. In 1880 vertaalde hij bovendien Les mystères du peuple, ou l’histoire d’une famille de prolétaires à travers les âges uit 1857 van de Franse romancier Eugène Sue (1804-1857). In 1885, het jaar dat het boek in het Frans werd uitgebracht, deed hij hetzelfde met Germinal van de eveneens Franse auteur Emile Zola (1840-1902). De keuze voor precies deze twee boeken was niet toevallig. Ze zouden voor een paar generaties een vooraanstaande plaats bekleden in het intellectueel en propagandistisch repertoire van de socialistische arbeidersbeweging, zeker in Frankrijk en buurland België.

Anseele was in Gent vanaf 1895 gemeenteraadslid en vanaf 1909 schepen van stadsbedrijven in een vrijzinnige bestuurscoalitie van liberalen en socialisten. Deze functie sloot aan bij zijn leidinggevende rol in het beheer en de coördinatie van de lokale sociaaleconomische en politiekmaatschappelijke socialistische cluster. Vanaf 1916 fungeerde hij in Gent, na de deportatie naar Duitsland van de liberale burgemeester Emile Braun (1849-1927), als waarnemend burgemeester. Begin 1918 werd op last van de Duitse bezettende overheid een activistisch Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer schepencollege geïnstalleerd, waartegen hij oppositie voerde.

De Vlaamse beweging

Bij een bezoek aan Gent in 1877 wees Wilhelm Liebknecht (1826-1900), een van de sterkhouders van het Duitse socialisme, Anseele erop dat in Vlaanderen door de Franstalige burgerij de nationale en sociale strijd samenvielen. Die analyse werd echter niet gedeeld door de Gentse socialist, die nooit veel affiniteit met de Vlaamse beweging zou ontwikkelen en er altijd ietwat ambivalent tegenover bleef staan. Zo sprak hij als Kamerlid meestal Frans en vroeg hij bij een van zijn eerste tussenkomsten in het parlementaire halfrond die hij in het Nederlands deed, dat die in het Frans zou worden vertaald ten behoeve van zijn Waalse en Brusselse partijgenoten die zijn moedertaal niet machtig waren. Tegelijk probeerde hij hen te overtuigen om Vlaamse eisen die hij als gerechtvaardigd beschouwde (wettelijk) te ondersteunen, net zoals hij zelf in de Kamer van Volksvertegenwoordigers in principe altijd voor uitbreidingen van de taalwetgeving stemde.

Bij de oprichting in 1898 trad Anseele toe tot de Association flamande pour la Vulgarisation de la Langue française Association flamande pour la vulgarisation de la langue française
De Association flamande pour la Vulgarisation de la Langue française was een vereniging die ijverde voor het behoud van het Franstalige karakter van Vlaanderen. Ze was vooral in Gent acti... Lees meer (‘de Vulgarisateurs’), die zich, als reactie op de opgang van de Vlaamse beweging in het algemeen en de Gelijkheidswet Gelijkheidswet
De gelijkheidswet van 1898 stelde het Nederlands voor officiële publicaties gelijk aan het Frans. De wet werd vanuit de Vlaamse beweging breed ondersteund, en leidde, na de Waalse afwijzi... Lees meer van dat jaar in het bijzonder, tot doel stelde het gebruik van het Frans in Vlaanderen in diverse geledingen van het openbaar leven blijvend te verankeren en te versterken. Zijn lidmaatschap was ingegeven door strategische motieven, met name de uitbreiding van zijn (politiek) netwerk buiten de BWP, maar tegelijk door zijn principiële overtuiging. Zoals veruit de meeste toenmalige Vlaamse sociaaldemocraten zag hij kennis van het Frans in België als een onmisbaar middel tot professionele, maatschappelijke en intellectuele emancipatie en promotie. De realiteit primeerde voor Anseele in dit verband op de ambitie om die te veranderen.

Hij nam uiteindelijk afstand van de ‘Vulgarisateurs’, die de Vlaamse beweging in het algemeen en het belangrijkste strijdpunt ervan in de jaren vóór de Eerste Wereldoorlog, de vernederlandsing van de Gentse universiteit, steeds feller bestreden. Na veel debat en overleg binnen de BWP, en in het bijzonder binnen de Gentse federatie, werd uiteindelijk een compromis bereikt en ondertekende Anseele in 1911 het wetsvoorstel voor een ‘Vlaamsche Hogeschool’ in Gent, inclusief het volledig supprimeren van de Franstalige colleges ( onderwijs Onderwijs
Lees meer ). Dat Anseele, op dat moment de belangrijkste socialistische politicus in Vlaanderen, zijn handtekening zette, was een signaal dat de BWP ondanks de moeizame discussies de Vlaamsgezinde eisen principieel ondersteunde. Anseele argumenteerde dat de Vlaamse beweging voor de socialisten weliswaar geen prioriteit was, maar wel een maatschappelijke realiteit waarvan de intenties in de mate van het mogelijke (wettelijk) dienden te worden gehonoreerd. In het ideologische Charter van Quaregnon van de BWP uit 1894 werd de gelijkheid van de in België gesproken talen erkend en vastgelegd.

In 1911 geraakte Anseele in Gent, waar hij bij de gemeenteraadsverkiezingen werd verkozen op een liberaal-socialistische kartellijst, in de clinch met het concurrerende Vlaamsche Blok De Vlaamsche Blok
De Vlaamsche Blok was een protestlijst waarmee de katholieke flamingant Alfons Sevens opkwam tijdens de verkiezingen van oktober 1911 en in 1912 in Gent. Lees meer , een coalitie van afgescheurde socialisten, daensisten en flaminganten. Naar aanleiding van taalincidenten rond de Gentse wereldtentoonstelling van 1913 publiceerde Anseele een aantal artikelen in Vooruit, die later werden gebundeld onder de titel Vooruit en de Vlaamsche beweging. Als reactie op de al jarenlang vanuit flamingantische hoek geventileerde kritiek dat de BWP en met name hij zelf te weinig oog hadden voor het Vlaamsgezinde eisenpakket, kaatste hij de bal terug en wierp hij de Vlaamse beweging voor de voeten dat zij de materiële en sociale emancipatiestrijd van het ‘Vlaamsche volk’ veronachtzaamde en soms zelfs tegenwerkte. Anseele bleef de Vlaamse beweging, die hij binnen zijn ideologisch denkkader en zijn politieke strategie moeilijk kon plaatsen, eerder beschouwen als een opponent dan als een (potentiële) bondgenoot.

Na de Eerste Wereldoorlog

De activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer , met onder meer de vernederlandsing van de Gentse universiteit door de Duitse bezetter, maakte dat Anseele na 1918 als minister in diverse regeringen weinig ijver aan de dag legde om dat prioritaire strijdpunt van de Vlaamse beweging tijdens de jaren 1920 te helpen realiseren. Ondertussen toonden hij en de Gentse BWP-federatie zich in die periode aanvankelijk voorstaander van het behoud van een Franstalige universiteit in Gent, naast een nieuw op te richten Nederlandstalige. Anseele was toen overigens niet langer de primus inter pares van de Vlaamse socialisten. Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer streefde – onder meer op basis van zijn Vlaamsgezind profiel –, zowel in Antwerpen als op nationaal vlak, zijn Gentse partijgenoot voorbij. Onder andere als gevolg daarvan verschoof het zwaartepunt van het socialisme in Vlaanderen van Anseele’s thuisbasis Gent naar Antwerpen.

Nadat hij na 1927 niet langer minister was, geraakte de inmiddels 71-jarige Anseele als politicus al snel uitgespeeld. Hij bleef weliswaar gemeenteraadslid in Gent tot 1932 en Kamerlid tot 1936 en in 1930 werd hij benoemd tot minister van staat. Hij hield bovendien nog altijd veel touwtjes in handen bij de Gentse coöperatieve Vooruit en de vele eronder ressorterende initiatieven. Na het failliet van de mee door hem opgerichte Bank van de Arbeid in 1934, waarvoor hij in belangrijk mate verantwoordelijk was en werd gesteld, verdween hij helemaal naar het achterplan. Wel behield hij – ondanks het feit dat het partijapparaat van de BWP enige afstand van hem nam – een grote populariteit bij de socialistische militanten en kiezers. Toen in 1948 in de Gentse publieke ruimte een standbeeld van Anseele van de hand van Jozef Cantré Cantré, Jos
Lees meer werd onthuld, ging dat gepaard met een huldeblijk door enkele tienduizenden aanwezigen.